Ouryzja

Ouryzja^[4] (Ourisia) – rodzaj roślin z rodziny babkowatych. Obejmuje 28^[5]–32^[6] gatunków. Najwięcej z nich, co najmniej 15, rośnie w Andach w Ameryce Południowej, 12 gatunków występuje na Nowej Zelandii (z czego 11 na Wyspie Południowej^[7]), a jeden na Tasmanii^[5]. Gatunki andyjskie tworzą dwie grupy zasięgowe – w środkowym Chile i dalej na południu rośnie 10 gatunków, 5 gatunków rośnie w Andach od północnych krańców Chile i Boliwii po Kolumbię i Wenezuelę. Z badań molekularnych wynika, że rodzaj wyewoluował w Andach w środkowej części Chile i stąd rozprzestrzenił się na południe pasma górskiego, a następnie skolonizował Andy w północnej części kontynentu i wyspy nowozelandzkie wraz z Tasmanią (tasmański gatunek jest siostrzany dla wszystkich nowozelandzkich). Mechanizm dyspersji przez Pacyfik (6 tys. km) nie jest znany, nie wyklucza się roli Antarktydy jako pomostu, ale z pewnością dyspersja nastąpiła po rozpadzie Gondwany i raczej za pomocą wiatru (nasiona Ourisia są bardzo drobne)^[7]. Rośliny te zasiedlają tereny skaliste, zwykle miejsca wilgotne, najczęściej w górach^[8]. Sięgają nawet do rzędnych 5000 m n.p.m., ale na wyższych szerokościach geograficznych rosną też na poziomie morza^[9].

Ouryzja

Ourisia macrophylla
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	babkowate
Rodzaj	ouryzja
Nazwa systematyczna
Ourisia Commerson in A. L. Jussieu Gen. 100. 4 Aug 1789[3]
Typ nomenklatoryczny
non designatus[3]

Ourisia simpsonii

Niektóre gatunki i mieszańce (także między gatunkami nowozelandzkimi i andyjskimi) są uprawiane jako rośliny ozdobne w klimacie chłodnym i wilgotnym^[8]. W Polsce uprawiane w ogrodach skalnych lub nieogrzewanych szklarniach^[4].

Morfologia

Ourisia coccinea

Pokrój

Byliny (rzadko drewniejące u nasady^[4]) o płożącym zwykle na powierzchni gleby kłączu^[8], w efekcie tworzące często darnie^[4] z pędami kwiatostanowymi osiągającymi do 60 cm wysokości^[8].

Liście

Naprzeciwległe lub w okółkach^[8], długoogonkowe^[4], pojedyncze, całobrzegie lub karbowane^[8], z wyraźnym użyłkowaniem^[4].

Kwiaty

Wyrastają w okółkach lub parach w górnej części łodygi^[8] zebrane w baldachokształtne grona^[4], rzadziej pojedynczo w kątach liści^[4]. Działek kielicha jest pięć i zrośnięte są tylko u nasady. Płatki korony zrośnięte są na większej ich długości w rurkę. Trzy płatki na końcu tworzą dolną wargę, dwa – górną^[8]. Rurka korony ucięta, wewnątrz owłosiona^[4]. Płatki mają barwę białą, różową lub czerwoną. Pręciki są cztery, w dwóch parach, osadzone u nasady rurki korony. Piąty pręcik zredukowany do drobnego prątniczka^[8]. Zalążnia górna, dwukomorowa, z licznymi zalążkami i pojedynczą, długą szyjką słupka zakończoną główkowatym znamieniem^[8][4].

Owoce

Torebki otwierające się dwoma klapami, zawierające liczne i drobne nasiona^[8].

Systematyka

Rodzaj z rodziny babkowatych Plantaginaceae, dawniej w szeroko ujmowanej rodzinie trędownikowatych Scrophulariaceae. Dzieli się na dwa podrodzaje – subg. Suffruticosae (trzy gatunki krzewinkowe ze środkowego Chile, siostrzane wobec reszty rodzaju) i subg. Ourisia (rośliny zielne)^[9].

Wykaz gatunków^[6]

• Ourisia alpina Poepp. & Endl.
• Ourisia biflora Wedd.
• Ourisia breviflora Benth.
• Ourisia caespitosa Hook.f.
• Ourisia calycina Colenso
• Ourisia chamaedrifolia Benth.
• Ourisia coccinea (Cav.) Pers.
• Ourisia × cockayneana Petrie
• Ourisia colensoi Hook.f.
• Ourisia confertifolia Arroyo
• Ourisia cotapatensis Meudt & S.Beck
• Ourisia crosbyi Cockayne
• Ourisia fragrans Phil.
• Ourisia fuegiana Skottsb.
• Ourisia glandulosa Hook.f.
• Ourisia goulandiana Arroyo
• Ourisia integrifolia R.Br.
• Ourisia lactea Cockayne & Allan
• Ourisia macrocarpa Hook.f.
• Ourisia macrophylla Hook. – ouryzja wielkolistna^[4]
• Ourisia microphylla Poepp. & Endl.
• Ourisia modesta Diels
• Ourisia muscosa Benth.
• Ourisia polyantha Poepp. & Endl.
• Ourisia × prorepens Petrie
• Ourisia pulchella Wedd.
• Ourisia pygmaea Phil.
• Ourisia remotifolia Arroyo
• Ourisia ruellioides (L.f.) Kuntze
• Ourisia serpyllifolia Benth.
• Ourisia sessilifolia Hook.f.
• Ourisia simpsonii (L.B.Moore) Arroyo
• Ourisia spathulata Arroyo
• Ourisia vulcanica L.B.Moore

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-01-23] (ang.).
3. Ourisia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-01-23].
4. Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin, tom II, K–Z. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2012, s. 640-641. ISBN 978-83-7506-846-7.
5. David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 663, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
6. Ourisia Comm., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-12-08].
7. Heidi M. Meudt, Beryl B. Simpson. The biogeography of the austral, subalpine genus Ourisia (Plantaginaceae) based on molecular phylogenetic evidence: South American origin and dispersal to New Zealand and Tasmania. „Biological Journal of the Linnean Society”. 87, 4, s. 479–513, 2006. DOI: 10.1111/j.1095-8312.2006.00584.x.
8. Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 256. ISBN 0-333-74890-5.
9. Heidi M. Meudt, Beryl B. Simpson. Phylogenetic Analysis of Morphological Characters in Ourisia (Plantaginaceae): Taxonomic and Evolutionary Implications. „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 94, 3, s. 554-570, 2007.

Kontrola autorytatywna (takson):

• J9U: 987007566554905171

Identyfikatory zewnętrzne:

• Flora of North America: 123450
• GBIF: 7331990
• identyfikator iNaturalist: 323361
• IPNI: 37875-1
• NCBI: 165311
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:37875-1
• identyfikator Tropicos: 40035140
• CoL: 6B2J