Niższe seminarium duchowne (małe seminarium) – katolicka męska szkoła średnia o profilu humanistycznym z internatem, której celem jest przygotowanie kandydatów do przyszłych studiów filozoficzno-teologicznych, umożliwiająca ascetyczne wychowanie. Placówki te należą do instytucji kościelnych, o charakterze szkół wyznaniowych i prywatnych.
Seminarium Marii Wniebowziętej w CabanatuanDawne Niższe Seminarium Duchowne Hageveld w HeemstedePaństwa w których istnieją Niższe Seminaria (kolor niebieski) i istniały w przeszłości (kolor czerwony)
Instytucje te rozwinęły się w czasach nowożytnych, w okresie spadku liczby powołań do katolickich wyższych seminariów duchownych. Atmosfera liberalna i pozytywistyczna w gimnazjach państwowych nie sprzyjała budzeniu się i rozwojowi powołań kapłańskich. Dlatego też kościoły lokalne tworzyły tanie, ale moralnie zdrowe warunki do nauki dla młodzieży męskiej pochodzącej przeważnie z uboższych rodzin. Papież Pius IX w encyklice Notis et nobiscum z 8 grudnia 1849 r. polecił zakładać małe seminaria w każdej diecezji, następnie powtórzył to papież Leon XIII w encyklice Depuis de jour z 8 września 1899 r., skierowanej do francuskiego episkopatu. Zadania małych seminariów zostały ogólnie określone w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 rokuː „szczególna troska o ochronę przed zagrożeniami świata, kształcenie w pobożności, wpajanie podstaw studiów literaturoznawczych i pielęgnowanie zalążka Bożego powołania”. Sobór Watykański II wskazał na cele dydaktyczno-wychowawcze niższego seminarium duchownego, a także położył nacisk na solidną formację religijną kandydatów, zapewnienie im kierownictwa duchowego, a także włączenia w proces wychowawczy rodziców. Ponadto Sobór zaakcentował potrzebę ogólnego rozwoju chłopców według zasad zdrowej psychologii, uwzględniającej wiek i mentalność uczniów. Ojcowie soborowi polecili, aby program nauczania w niższych seminariach opracować tak, aby absolwenci nie podejmujący studiów w wyższym seminarium duchownym, mogli się kształcić na innych uczelniach wyższych. Kwestię małego seminarium duchownego reguluje Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku, zaś papież Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej Pastores dabo vobis w nr 63 podkreśla znaczenie niższych seminariów duchownych w odkrywaniu, pielęgnowaniu i rozwijaniu powołania do kapłaństwa, a także ich rolę w duszpasterstwie powołań[1].
W dwudziestoleciu międzywojennym, a także w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej powstało dużo niższych seminariów duchownych diecezjalnych i zakonnych. Większość z tych szkół została zamknięta przez władze komunistyczne w okresie powojennym[3][2][1]. Wiele z tych szkół słynęło z wysokiego poziomu nauczania. Nauczyciele pracujący w niższych seminariach duchownych mieli problemy ze znalezieniem pracy w innych szkołach. W okresie komunizmu szkoły krzewiły u uczniów poczucie patriotyzmu i wiary, uczyły również nieocenzurowanej historii Polski.
Obecnie
W Polsce szkoły te prowadzone są przez Kościół rzymskokatolicki. Posiadają własny program wychowawczy. Cykl kształcenia trwa 4 lata i jest realizowany w zgodzie z obowiązującymi przepisami dotyczącymi edukacji w szkołach publicznych. Są to licea ogólnokształcące prowadzone przez zakony bądź diecezje[4][5]. Edukacja w niższym seminarium duchownym kończy się maturą. Szkoła realizuje program liceum ogólnokształcącego.
W szkołach tego typu kładziony jest szczególny nacisk na wszechstronny rozwój humanistyczny. Oprócz rozszerzonego programu z języka polskiego i historii często istnieją ponadto koła zainteresowań, np. filozoficzne, historyczne czy teatralne.
Collegium Marianum w Pelplinie, obecnie Liceum Katolickie im. Jana Pawła II, funkcjonowało jako NSD w latach 1950-1961
Szkoły zakonne
Niższe Seminarium Duchowne Ojców Franciszkanów w Wieliczce, obecnie Kolegium św. Antoniego i bł. Krystyna w Wieliczce, wcześniej we Lwowie (1913–1939), a następnie w Warszawie, założone w 1958 roku
Niższe Seminarium Duchowne Ojców Franciszkanów w Legnicy, obecnie Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Franciszka z Asyżu w Legnicy, założone w 1957 roku
Niższe Seminarium Duchowne we Wschowie założone w 1946 roku
Niższe Seminarium Duchowne w Słupsku założone w 1947 roku
Niższe Seminarium Duchowne w Legnicy (zlikwidowane)
Niższe Seminarium Duchowne w Kielcach (zlikwidowane)
Niższe Seminarium Duchowne w Gościkowie-Paradyżu (zlikwidowane)
Niższe Seminarium Duchowne w Mińsku (1918–1920)
Niższe Seminarium Duchowne w Wilnie
Niższe Seminarium Duchowne w Sejnach
Niższe Seminarium Duchowne św. Jacka Archidiecezji Katowickiej[6] (1935–1939 i 1950–1962)
Niższe Seminarium Duchowne Diecezji Mińskiej w Nowogródku, założone w 1921 roku, przeniesione do Pińska (1925–1928), a następnie do Drohiczyna nad Bugiem (1928–1939)
Niższe Seminarium Duchowne we Włocławku (liceum im. Piusa X) (1908-1988)[7]
Niższe Seminarium Duchowne we Lwowie założone w 1843 roku
Niższe Seminarium Duchowne w Maszewie koło Stryja
Niższe Seminarium Duchowne w Przemyślu założone w 1902 roku
Niższe Seminarium Duchowne Polskiej Prowincji Zmartwychwstańców w Krakowie (1945–1952)
Niższe Seminarium Duchowne Polskiej Prowincji Zmartwychwstańców we Lwowie (1889–1895)
Niższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie, przy ul. św. Filipa (1878-1896), przy ul. Misjonarskiej (1896-1952, 1957-1962)[9][10]
Niższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Księży Misjonarzy we Lwowie założone w 1899 roku
Niższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Bydgoszczy (1931-1933)
Niższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Wilnie (1924-1939)[11][12]
Niższe Seminarium Duchowne Ojców Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej założone w 1957 roku, przeniesione do Łodzi w 1990 roku
Niższe Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Pieniężnie (1922–1948)
Niższe Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Rybniku (1923–1939) z przerwami
Niższe Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Nysie założone przed 1903 rokiem
Niższe Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Górnej Grupie założone w 1924 roku
Niższe Seminarium Duchowne dla spóźnionych powołań Księży Werbistów założone w 1927 roku
Tomasz BałukaT.B.CMTomasz BałukaT.B., MAŁE SEMINARIUM KSIĘŻY MISJONARZY W WILNIE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM, „„Nasza Przeszłość””, 122, ITKM Kraków, 2014, s. 139-165.
