Lingwistyka potoczna[1] (ang. folk linguistics), także pseudolingwistyka[2] – ogół potocznych poglądów na temat języka i zjawiska mowy[3] . Anglojęzyczny termin folk linguistics został wprowadzony w 1964 roku przez językoznawcę Henry’ego Hoenigswalda w prezentacji A proposal for the study of folk linguistics[4] , odpowiedniki tego pojęcia pojawiały się również na gruncie językoznawstwa rosyjskiego i niemieckiego. Lingwistyka potoczna jest blisko związana z badaną już wcześniej etymologią ludową, w sposób laicki wyjaśniającą związki semantyczne w języku, i analogią ludową, korelującą zjawiska morfologiczne na podstawie semantyki[3] .
Potoczne poglądy lingwistyczne są spotykane we wszystkich społecznościach językowych. W każdej społeczności panują przekonania, jakoby pewne systemy językowe były starsze, piękniejsze, bardziej ekspresywne lub bardziej logiczne od innych[5]. Do częstych odczuć należą także spostrzeżenia na temat następującego „upadku języka”[6] oraz rozróżnienie między poprawnymi i niepoprawnymi formami językowymi[5][7]. Poglądy lingwistyki potocznej niekoniecznie odzwierciedlają obiektywną rzeczywistość, ale ze względu na swoje rozprzestrzenienie mogą ją kreować, gdyż mają moc wywierania wpływu na postawy społeczne[5].
Językoznawca Ray Jackendoff uważa, że kierowanie się lingwistyką potoczną w edukacji jest potencjalnie szkodliwe dla uczniów, którzy posługują się nieliterackimi odmianami języka. Wartościowanie różnych bytów językowych jako „dobrych” lub „złych” może owocować konsekwencjami niepożądanymi z punktu widzenia społecznego[8] .
Termin „lingwistyka potoczna” odnosi się także do ideologicznych koncepcji związanych z językiem, m.in. poglądów nacjonalistycznych. Fakty naukowe ustalone w drodze badań językoznawczych często stoją w sprzeczności z utwierdzonymi odczuciami społecznymi[9][10][11]. W Polsce do powszechnych mitów językowych należy przekonanie o wyjątkowej złożoności języka polskiego na tle innych języków[12].
Ray Jackendoff przytacza następujące stwierdzenia jako przykłady przekonań typowych dla lingwistyki potocznej[8] :
- Stwierdzenie: „Dzieci staną się zdezorientowane, jeśli będą próbowały mówić więcej niż jednym językiem”. Wielu rodziców obawia się, że dzieci mogą mieć problem z uporządkowaniem wiedzy na temat różnych języków[13].
- W rzeczywistości dzieci mogą z łatwością stać się wielojęzyczne, jeśli mają kontakt z różnymi językami. W większości krajów polilingwizm nie jest wyjątkiem, lecz normą. Dzieci bez problemu uczą się odróżniać języki i odpowiednio dopasowywać je do kontekstów komunikacyjnych[13].
- Stwierdzenie: „Językiem jest język pisany. Twór pozbawiony postaci pisanej lub słownika nie jest językiem”[13].
- Gdyby stwierdzenie to było prawdziwe, większości języków świata na przestrzeni wieków nie można by było nazwać prawdziwymi językami. Jeszcze 200 lat temu znakomita większość języków występowała wyłącznie w formie mówionej, a umiejętność czytania i pisania była zarezerwowana dla elit[13]. Również współcześnie języki piśmienne należą do mniejszości, a jeszcze rzadziej dochodzi do standaryzacji językowej, powstania instytucjonalnej normy[14]. W rozumieniu lingwistycznym językiem jest każde narzędzie komunikacji używane przez grupę ludzi, wyposażone w usystematyzowany repertuar dźwięków, wyrazów i struktur zdaniowych[15].
- Stwierdzenia: „Język jest w fazie degradacji, należy go chronić”, „Język osiągnął niegdyś szczyt swojego rozwoju i od tamtej pory nieustannie się pogarsza”[16]. Puryści językowi twierdzą, że zmiany powstające w mowie (np. neologizmy leksykalne, innowacje gramatyczne, nowe warianty wymowy) są zjawiskiem szkodliwym, nie zaś zwykłym procesem naturalnym.
- W rzeczywistości zmienność jest wspólną cechą wszystkich języków żywych. Ich ewolucja nie jest zjawiskiem zarezerwowanym dla współczesności[17]. Zmiany są typowe nie tylko dla zróżnicowanych dialektów, ale również dla literackich standardów[18]. Nie można wyróżnić lepszej ani gorszej fazy ewolucji języka[19]. Przekonanie, jakoby nowoczesne języki ulegały degradacji może wypływać z faktu, że wariantywność i zmienność języka staje się dziś bardziej widoczna dla przeciętnej osoby. Przyczyniło się do tego upowszechnienie telewizji i innych środków przekazu. Z drugiej strony globalizacja i edukacja prowadzą do coraz lepszej znajomości prestiżowych, „poprawnych” form języka[7].
- Stwierdzenia: „Słownik określa poprawną postać języka”, „Słownik nie powinien zawierać slangu, niepoprawnych form typu «snuck» i błędnych wariantów wymowy typu «nucular»”[13].
- Zawartość słownika nie jest uzależniona od dyktatów siły wyższej. Słownik stanowi formę rejestracji realnej praktyki językowej. Dobrze sporządzony słownik bierze pod uwagę konwenanse społeczne i przyjęte normy językowe, oznaczając różne formy jako dialektalne, slangowe, swobodne lub formalne[13]. Mylne jest przekonanie, że język istnieje poza wyobrażeniem jego użytkowników[20].
LauraL. Greenfield LauraL., The “Standard English” Fairy Tale: A Rhetorical Analysis of Racist Pedagogies and Commonplace Assumptions about Language Diversity, [w:] LauraL. Greenfield, KarenK. Rowan (red.), Writing Centers and the New Racism: A Call for Sustainable Dialogue and Change, Logan: Utah State University Press, 2011, s. 33–60, DOI: 10.2307/j.ctt4cgk6s.6, ISBN 978-0-87421-862-6, OCLC 759521008, JSTOR: 10.2307/j.ctt4cgk6s (ang.), patrz s. 33–35.
NigelN. Gotteri NigelN., Language myths and the alleged threat to Polish, [w:] ElżbietaE. Jeleń i inni red., Language Dynamics and Linguistic Identity in the Context of European Integration, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2002 (ang.).i inni Brak numerów stron w książce
Christopher J.Ch.J. Hall Christopher J.Ch.J., Patrick H.P.H. Smith Patrick H.P.H., RachelR. Wicaksono RachelR., Mapping Applied Linguistics: A Guide for Students and Practitioners, wyd. 2, Abingdon–New York: Routledge, 2017, s. 14, DOI: 10.4324/9781315226286, ISBN 978-1-138-95707-7, ISBN 978-1-315-22628-6, ISBN 978-1-351-84967-8, OCLC 960905751 (ang.).
- SvětlaS. Čmejrková SvětlaS., Jazykové vědomí a jazyková kultura (zamyšlení nad tzv. lidovým jazykozpytem), „Slovo a slovesnost”, 53 (1), 1992, s. 56–64 (cz.).
- RayR. Jackendoff RayR., The Structure of Language: Why It Matters to Education [online], people.brandeis.edu, 2003 (ang.).
- Henry M.H.M. Hoenigswald Henry M.H.M., A proposal for the study of folk linguistics, [w:] WilliamW. Bright (red.), Sociolinguistics: Proceedings of the UCLA Sociolinguistic Conference, 1964, The Hague–Paris: Mouton & Co., 1966, s. 16–26, DOI: 10.1515/9783110856507-004 (ang.).
- SnježanaS. Kordić SnježanaS., Jezik i nacionalizam, Zagreb: Durieux, 2010 (Rotulus Universitas), s. 57–68, DOI: 10.2139/ssrn.3467646, ISBN 978-953-188-311-5, LCCN 2011520778, OCLC 729837512, OL: 15270636W (serb.-chorw.).
- JoannaJ. Lustański JoannaJ., Wymiary potocznej świadomości językowej i relacje między nimi, „Socjolingwistyka”, 35, 2021, s. 283–302, DOI: 10.17651/SOCJOLING.35.16, ISSN 2545-0468.
- PeterP. Trudgill PeterP., LaurieL. Bauer LaurieL., Language Myths, London: Penguin UK, 1998, ISBN 978-0-14-193910-0, OCLC 655147044 (ang.).
- RichardR. Hudson RichardR., Some issues on which linguists can agree, „Journal of Linguistics”, 17 (2), 1981, s. 333–343, DOI: 10.1017/S0022226700007052, ISSN 0022-2267, JSTOR: 4175597 (ang.).