Koszary w Zamościu

Koszary w Zamościu – kompleks wojskowy wybudowany na początku XX wieku (w latach 1905–1911) przy obecnej ul. J. Piłsudskiego w Zamościu (Os. Kilińskiego).

Koszary w Zamościu

Budynek mieszkalny w Koszarach
Państwo	Polska
Miejscowość	Zamość
Położenie na mapie Zamościa Koszary w Zamościu
Położenie na mapie Polski Koszary w Zamościu
Położenie na mapie województwa lubelskiego Koszary w Zamościu
50°43′47″N 23°15′15″E

Kościół pw. św. Michała Archanioła

TS-11 Iskra przy dawnym, głównym wjeździe do jednostki wojskowej

Jeden z budynków koszarowych, otynkowany – obecnie Biblioteka Publiczna oraz Młodzieżowy Dom Kultury

Klub Garnizonowy 3 Batalionu Zmechanizowanego przy ul. J. Piłsudskiego (w 2009 r. z kinem „Stylowy”)

Historia

Budowa koszar, budynków administracyjnych i mieszkań rozpoczęła się już na początku XX wieku na dawnym Przedmieściu Lubelskim, z przeznaczeniem dla Cesarskiej Armii Rosyjskiej – początkowo stacjonował tu 66 Butyrski pułk piechoty. Na terenie o powierzchni ponad 40 ha powstał kompleks budynków z czerwonej cegły (nieotynkowanych). Posadzono wtedy drzewa, które obecnie tworzą jeden z większych terenów zieleni na terenie miasta. Wybudowano tu wówczas także cerkiew św. Michała Archanioła (1911), w późniejszym czasie (1918) przekształconą w kościół katolicki pod tym samym wezwaniem (obecnie parafii pw. św. Michała Archanioła).

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Koszary zostały przejęte (w 1919) przez Wojsko Polskie – do czasu II wojny światowej mieściły się tu takie jednostki jak: 3 pułk artylerii polowej Legionów (w 1932 przemianowany na 3 pułk artylerii lekkiej Legionów) oraz 9 pułk piechoty Legionów, z którego utworzeniem związana była wizyta w 1922 marszałka Józefa Piłsudskiego.

Po II wojnie światowej utworzono tu garnizon Wojsk Lotniczych. Funkcjonowała tu w latach 1951–1995 Techniczna Szkoła Wojsk Lotniczych. Podczas jej działalności szkolono tu dużo podoficerów w mechanice samolotów oraz śmigłowców, czego wyrazem było umieszczenie w 1978 r. przy wjeździe do Koszar (główna brama przy ul. J. Piłsudskiego) samolotu myśliwskiego Lim-2, zastąpionego po likwidacji szkoły Iskrą TS-11, stojącą w tym miejscu do dziś.

Wraz ze zmianami organizacyjnymi, w roku 1996 uformowano tu nową jednostkę – 3 Zamojską Brygadę Obrony Terytorialnej, pod dowództwem początkowo Warszawskiego, a następnie (od 1998) Śląskiego Okręgu Wojskowego. Na początku 2008 jednostkę przekształcono w 3 batalion Obrony Terytorialnej, a nieco później w stacjonujący obecnie 3 Zamojski batalion zmechanizowany (wchodzący w skład 3 Brygady Zmechanizowanej Legionów im. R. Traugutta w Lublinie). W roku 2011 jednostka została przejęta przez 1 Warszawską Brygadę Pancerną im. T. Kościuszki w Warszawie, natomiast od 2019 podporządkowana jest 19 Lubelskiej Brygadzie Zmechanizowanej im. gen. dyw. Franciszka Kleeberga w Lublinie^[1].

Funkcjonuje tu również wojskowa jednostka logistyczna – 32 Zamojski Wojskowy Oddział Gospodarczy im. Hetmana Wielkiego Koronnego Jana Zamoyskiego^[2], jaka podlega 3 Regionalnej Bazie Logistycznej w Krakowie. Ponadto Zamość jest od 2017 roku miejscem dyslokacji 25 batalionu lekkiej piechoty Wojsk Obrony Terytorialnej z 2 Lubelskiej Brygady OT imienia mjr. Hieronima Dekutowskiego "Zapory"^[3].

Architektura i zagospodarowanie

Miejska część Koszar i jednostka wojskowa zajmują rozległy obszar na północ od centrum miasta, po wschodniej stronie ulicy J. Piłsudskiego, sięgający ulic Kamiennej (od południa), ul. Wojska Polskiego (od północy) i zabudowy przemysłowej przy ul. K. Namysłowskiego (od wschodu). Do początku lat 90 XX w. był on w całości ogrodzony, z główną bramą od ul. J. Piłsudskiego oraz dwoma wejściami od ulic Wojska Polskiego i Kamiennej.

Zachowany jest tu charakterystyczny, prosty układ ulic i budynków, zwłaszcza w starszej, obecnie już cywilnej części koszar, przejętej w późniejszych latach przez miasto Zamość – jest to pas między ul. J. Piłsudskiego, a terenem zamkniętym jednostki wojskowej. Główna ulica, o nazwie Koszary (nadanej oficjalnie dopiero w roku 2006^[4]) przebiega na linii wschód-zachód od dawnej głównej bramy (przy ul. J. Piłsudskiego) do obecnej bramy wjazdowej na teren jednostki wojskowej. Od niej odbiegają równolegle na północ i południe boczne ulice (bez odrębnych nazw), przy których stoją wspomniane budynki.

Sporą część Koszar zajmują również tereny zielone, a szczególnie szeroki pas drzew (park) między ulicą J. Piłsudskiego a zabudową, od wielu lat w znacznej mierze zaniedbany.

Wśród zabudowy dominują budynki z czerwonej cegły, przy czym są tu zarówno starsze, jak i nowsze, dobudowane w późniejszych latach. Są one jedno- i głównie dwukondygnacyjne, większość z nich cechuje się specyficznym, jednolitym stylowo wystrojem^[5], w tym ryzalitami z niewielkimi szczytami. Nieliczne są otynkowane i mają jasny żółty lub brązowy kolor, a przy niektórych stoją także mniejsze budynki gospodarcze (m.in. garaże). Wybrane mają dość prostszą formę, a wyjątek stanowi niewielki, czteropiętrowy blok mieszkalny, wybudowany w okresie PRL.

Dawniej wykorzystywano je przede wszystkim jako bloki mieszkalne dla pracowników wojska i ich rodzin oraz jako budynki usługowe, m.in. dawna przychodnia lekarska dla wojska w dwóch budynkach połączonych korytarzem i sklep z zakładami usługowymi. Ponadto w okresie Polski Ludowej (1951-53), w miejscu nieistniejącego już pomnika Józefa Piłsudskiego (postawionego w dwudziestoleciu międzywojennym, a rozebranego przez Niemców), tuż obok głównej bramy przy ulicy o tej samej nazwie, wybudowano w stylu socrealistycznym duży gmach Garnizonowego Klubu Oficerskiego (obecnie klub batalionowy 3 BZ), z nawiązującymi do stylu renesansowego Starego Miasta, arkadami na elewacji frontowej, przeznaczonego na uroczystości i cele kulturalne – jest tu m.in. sala kinowa (do 2010 wykorzystywana przez miejskie kino „Stylowy”), a w 2018 otwarto tu Muzeum 3 Dywizji Piechoty Legionów. W listopadzie 2018 roku, na placu przed budynkiem Klubu, odsłonięto nowy pomnik Marszałka J. Piłsudskiego^[6].

Już na początku lat 90. XX w. poszczególne budynki przejmowały różne instytucje, m.in. szkoły społeczne (podstawówka, dawne gimnazjum i liceum) i niepubliczna szkoła wyższa. W związku z tym niektóre z nich zostały przebudowane w celu dostosowania do odpowiedniej funkcji. W późniejszych latach w budynkach powojskowych pojawiły się kolejne obiekty, takie jak Książnica Zamojska (biblioteka publiczna) oraz Młodzieżowy Dom Kultury im. K. Makuszyńskiego (w jednym z większych budynków od strony ul. Kamiennej, 2005), niepubliczne przedszkole, niepubliczna przychodnia, inne obiekty usługowe (m.in. hotele i restauracje) oraz mieszkalne. Wiele bloków nadal pełni dawne funkcje mieszkalne, ponadto są tu obiekty związane z administracją wojskową (Wojskowa Agencja Mieszkaniowa, WKU). Od strony ul. Wojska Polskiego, tuż przy jednostce wojskowej, jeden z budynków przebudowano dodatkowo na potrzeby kościoła parafii wojskowej – pw. św. Jana Bożego.

Cały zespół Koszar (poza jednostką wojskową) obejmujący niemal wszystkie budynki wraz z kościołem św. Michała Arch. oraz zieleń, ujęty jest w gminnej ewidencji zabytków^[7][8], natomiast układ urbanistyczny części zespołu dawnych koszar (wraz z terenem zamkniętym jednostki wojskowej) został w 2017 wpisany do rejestru zabytków^[9][10].