Klasy zabytków

Klasy zabytków – grupy weryfikacyjne zabytków wprowadzone systemem klasyfikacji obiektów zabytkowych w Polsce w 1961 roku. Kryteriami weryfikacji była wartość artystyczna, historyczna i naukowa obiektów. Podział na klasy zabytków obowiązywał do początku lat 70. XX wieku^[1].

Po II wojnie światowej, pomimo prowadzonych prac konserwatorskich w wielu obiektach zabytkowych, ogólny stan zabytków pogarszał się. Aby przeciwdziałać tej sytuacji w 1957 roku powstała komisja rządowa mająca zająć się sprawami zabezpieczenia i odbudowy zabytków w Polsce, a następnie, w 1959, powołana została Komisja ds. Zagospodarowania Obiektów Zabytkowych^[2]. Komisja ta podjęła decyzję o weryfikacji i klasyfikacji wszystkich zabytków na terenie kraju. Celem weryfikacji było określenie wartości obiektów i przypisanie ich do różnych źródeł finansowania^[3].

Klasyfikacja zabytków nieruchomych, wprowadzona została w Polsce instrukcją wydaną przez Dyrektora Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków 20 grudnia 1961 roku, oraz pismem okólnym nr 14 z 30 grudnia 1963 w sprawie określenia grup weryfikacyjnych zabytków nieruchomych wpisywanych do rejestru^[4]. Pomysłodawcą podziału zabytków na pięć grup weryfikacyjnych był doc. Kazimierz Malinowski^[4].

Podział zabytków na grupy (klasy)

Zabytki nieruchome podzielone zostały wówczas na pięć grup pod względem ich wartości^[4]:

• 0 – zabytki i zespoły zabytkowe o najwyższej wartości artystycznej, historycznej i naukowej w skali światowej, które mogą być uznane za pomnik historii;
• I – reprezentacyjne w skali krajowej, dobrze zachowane, nie przebudowywane w nowszych czasach;
• II – reprezentacyjne dla regionu lub miejscowości lub przebudowane przy zachowaniu znacznej części dawnej substancji zabytkowej;
• III – przeciętnej lub miernej, lecz bezspornej wartości artystycznej, historycznej lub naukowej;
• IV – obiekty pierwotnie zaliczające się do wyższych grup klasyfikacyjnych, których zły stan techniczny wyklucza skuteczną konserwację, a wartość artystyczna, historyczna i naukowa jest minimalna.

Przydzielenie zabytku do poszczególnej grupy weryfikacyjnej (klasy) określało sposób finansowania. Zabytki grupy 0 i I (z wyjątkiem zabytków sakralnych) były utrzymywane z budżetu państwa, koszty utrzymania zabytków grupy II pokrywały budżety terenowe, natomiast zabytki grupy III i IV utrzymywali ich użytkownicy^[4]. Jednocześnie zabytki grupy 0 i I miały zostać wpisane do rejestru zabytków^[3].

Klasyfikacja ta, zgodnie z ogólnoświatowymi tendencjami uchylona została w 1973 roku^{[potrzebny przypis]}.

Skutki wprowadzenia klasyfikacji

Pomimo że instrukcja wprowadzająca grupy weryfikacyjne była pismem wewnętrznym skierowanym do urzędów konserwatorskich, podział zabytków na klasy zaczął być stosowany powszechnie^[5].

Negatywne skutki rodziły sformułowania użyte w określeniach poszczególnych grup zabytków. Użycie określenia reprezentacyjny zamiast reprezentatywny powodowało, że do I grupy zaliczano obiekty o bogatym wystroju architektoniczno-rzeźbiarskim wykluczając mniej ozdobne. Podobnie zastosowanie przymiotników mierny i przeciętny od razu nadawało obiektom klasy III wydźwięk negatywny. Użycie określenia wyklucza skuteczną konserwację dawało możliwość wyburzania zabytków przypisanych do grupy IV^[5].

Przedstawiając zgubne skutki tej klasyfikacji dla ochrony dóbr kultury w Polsce Jan Pruszyński pisze, że „doczekała się [ona] określenia ‘brzytwa w ręku szaleńca’, gdyż jej bezpośrednim skutkiem było zniszczenie znacznej części zabudowy drewnianej, architektury małomiasteczkowej i przedmiejskiej, a niejednokrotnie uniemożliwiła interwencję konserwatorską nawet tam, gdzie była ona jeszcze możliwa”^[5].

Pomimo negatywnych skutków wprowadzenie weryfikacji zabytków pozwoliło na lepsze poznanie zasobu obiektów zabytkowych w Polsce^[2].

W języku potocznym występuje niekiedy jeszcze pojęcie „zabytku klasy 0”, używane jako synonim cennego obiektu o znaczeniu historycznym i artystycznym^{[potrzebny przypis]}.

Przypisy

1. Lewicki 2016 ↓, s. 95.
2. Rymaszewski 1992 ↓, s. 130.
3. Rymaszewski 1992 ↓, s. 131.
4. Pruszyński 1989 ↓, s. 207.
5. Pruszyński 1989 ↓, s. 208.

Bibliografia

• BohdanB. Rymaszewski BohdanB., Klucze ochrony zabytków w Polsce, Warszawa: Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1992.
• Jan P.J.P. Pruszyński Jan P.J.P., Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-09344-7, OCLC 20817108 [dostęp 2021-11-12].
• JakubJ. Lewicki JakubJ., O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków, „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego. Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków”, 2, Warszawa: ICOMOS, 2016, ISSN 2543-6422.