Język gruziński

Język gruziński (gruz. ქართული ენა, kartuli ena) – język kartwelski, używany przez ok. 4,2 mln osób głównie w Gruzji, gdzie jest językiem urzędowym, oraz przez dalsze 2,5 mln w Turcji, Rosji, USA i Europie, jak też przez niewielkie grupy w Iranie (tj. Gruzini ferejdańscy) i Azerbejdżanie (Ingilojcy). Jest też używany jako język literacki przez zamieszkujące Gruzję niewielkie wspólnoty etniczne, nieposiadające piśmiennictwa we własnych językach: przez Swanów, Megrelów i Lazów. Literacki język gruziński opiera się na mowie stolicy, Tbilisi, która zawiera w sobie wpływy różnych dialektów^[1].

ქართული ენა

Obszar	Gruzja, Iran, Azerbejdżan, Turcja, Grecja, Rosja i inne kraje
Liczba mówiących	7,5 miliona
Pismo/alfabet	gruzińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki kartwelskie Język gruziński
Status oficjalny
język urzędowy	Gruzja
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	ka
ISO 639-2	geo/kat
ISO 639-3	kat
IETF	ka
Glottolog	nucl1302
Ethnologue	kat
GOST 7.75–97	гру 158
Linguist List	geor
WALS	geo
SIL	GEO
Występowanie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku gruzińskim Słownik języka gruzińskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Klasyfikacja, historia i rozwój piśmiennictwa

Język gruziński, wraz z językami swańskim, megrelskim oraz lazyjskim, tworzy południowokaukaską (zwaną też kartwelską) rodzinę językową, niegdyś błędnie łączoną z innymi rodzinami Kaukazu, stanowiąc najpowszechniej używany jej język.

Język gruziński zapisywany jest alfabetem gruzińskim, który pochodzi najprawdopodobniej od spółgłoskowego pisma syryjskiego. Gruziński ma bardzo długą tradycję piśmienniczą, sięgającą przynajmniej V w. Wśród gruzińskich badaczy panuje powszechne przekonanie, że pierwszy alfabet języka gruzińskiego powstał najpóźniej na przełomie IV i III w. p.n.e., za czasów króla Parnawaza I. Najstarszym zachowanym zabytkiem literatury jest powstały w V w. żywot św. Szuszanik, którego autorem jest Jakub Curtaweli, a uważanym za najważniejsze dzieło literatury gruzińskiej jest XII-wieczny epos Rycerz w tygrysiej skórze autorstwa Szoty Rustawelego. Język gruziński posiada też bardzo bogatą literaturę sakralną, której autorami nierzadko bywali gruzińscy władcy np.: Dawid IV Budowniczy.

W dziejach języka wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński V–XI w. oraz nowogruziński – od XII w.

Język gruziński zawiera również liczne zapożyczenia z licznych języków, z którymi miał kontakt na przestrzeni dziejów. Te obejmują m.in. język perski, turecki, grecki, łacinę, rosyjski czy wreszcie język angielski. Istnieją też pożyczki z innych języków Kaukazu, jak np.: z ormiańskiego kalaki „miasto”, osetyjskiego ludi „piwo”.

Do najwybitniejszych badaczy języka gruzińskiego zalicza się: Tamaza Gamkrelidzego, Arnolda Czikobawę oraz Georges'a Dumézila.

Dialektologia

Język gruziński jest silnie zróżnicowany pod względem dialektalnym. Istnieje 18 dialektów terytorialnych, podzielonych według wspólnych podobieństw na dwa główne zespoły – wschodni i zachodni, które pomimo dużych różnic są wzajemnie zrozumiałe. Językoznawcy gruzińscy wliczają do nich pozostałe etnolekty kartwelskie, w tym m.in. język swański, choć klasyfikacja ta uchodzi za umotywowaną bardziej politycznie niż lingwistycznie. Cechami charakterystycznymi dla dialektów regionalnych są m.in. występowanie y- i u- przed niektórymi samogłoskami (odpowiednik labializacji), obecność długich i krótkich samogłosek, używanie starogruzińskiego zrostku liczby mnogiej z -n-, zamiast współczesnego z -eb-, odmienne formy czasownikowe oraz odrębności leksykalne. Dialekty gruzińskie dzieli się na:

• północno-wschodnie – chewsurecki, pszawecki, tuszecki, chewski, mtiulecki
• wschodnie – kachetyjski, ingilojski, ferejdański, tianecki
• środkowe – kartlijski, dżawachecki, meschecki
• południowo-zachodnie – guryjski, adżarski, imerchewiański
• północno-zachodnie – imerecki, leczchumski, raczyjski

Do dialektów bywa zaliczany język judeo-gruziński, będący formą gruzińskiego z silnym wpływem słownictwa hebrajskiego.

Współczesny dialekt literacki ukształtował się w XIX–XX w. na podłożu narzeczy kartlijskiego i kachetyjskiego.

Charakterystyka gramatyczna

Język gruziński jest językiem aglutynacyjnym, o bogatej fonetyce. Występują tu często zbitki spółgłoskowe (np. mcvrtneli- trener). Posiada 28 spółgłosek z charakterystycznymi trójkami głosek dźwięcznych, bezdźwięcznych przydechowych i bezdźwięcznych wydechowych. Samogłosek ma tylko 5. Posiada siedem przypadków: mianownik, ergatyw, adwerbial (essivus), celownik, dopełniacz, narzędnik, oraz wołacz. Przymiotniki mają identyczną formę jak rzeczowniki. Przysłówki tworzy się, dodając do przymiotnika lub rzeczownika końcówkę adwerbialu. Zaimek I os. Sg me może wskazywać na pewne pokrewieństwo z językami indoeuropejskimi. Choć posiada ergatyw, w czasie teraźniejszym jest nominatywny. W odmianie czasowników używa tzw. screeve'u. Koniugacja czasowników jest bardzo złożona, z podziałem czasowników na statyczne i dynamiczne, przechodnie i nieprzechodnie, jedno- i wieloosobowe i in.

Rzeczownik

Język gruziński ma względnie prostą deklinację i nie rozróżnia rodzajów gramatycznych. Rzeczowniki, których rdzeń kończy się spółgłoską, mają w mianowniku końcówkę -ი (-i). U rzeczowników kończących się w mianowniku na inne samogłoski jest ona częścią rdzenia.

Rzeczowniki w języku gruzińskim dzielą się na trzy główne grupy:

1. odnoszące się do ludzi,
2. odnoszące się do innych obiektów ożywionych,
3. odnoszące się do obiektów nieożywionych.

Rzeczowniki z pierwszej grupy odpowiadają na pytanie „kto?” (gruz. ვინ, vin), natomiast rzeczowniki z pozostałych grup odpowiadają na pytanie „co?” (gruz. რა, ra). Przynależność do tych grup wpływa również na wybór czasownika, który można użyć z danym rzeczownikiem. Przykładem jest czasownik „mieć”, który w języku gruzińskim ma różne formy w zależności od tego, czy rzeczownik oznacza obiekt ożywiony czy nieożywiony: ყალა (q'ala) używane jest w odniesieniu do obiektów ożywionych, a ქონება (k'oneba) w przypadku obiektów nieożywionych^[2].

Przypadki

Język gruziński wykorzystuje siedem przypadków:

სახელობითი (sakhelobiti) mianownik

Jest to słownikowa forma rzeczownika. W zależności od formy czasownika może oznaczać podmiot bądź dopełnienie bliższe zdania.

მოთხრობითი (motkhrobiti) ergatyw/narratyw

Oznacza podmiot zdania dla niektórych form czasownika.

მიცემითი (micebiti) celownik

Oznacza dopełnienie dalsze. W zależności od formy czasownika, także podmiot lub dopełnienie bliższe.

ნათესაობითი (natesaobiti) dopełniacz

Oznacza własność, przynależność. Jego rola jest bardzo zbliżona do roli dopełniacza w języku polskim.

მოქმედებითი (mokmedebiti) – narzędnik

Podobnie jak w języku polskim określa narzędzie, środek służący osiągnięciu czegoś. Na przykład კოვზით ვჭამ (k'ovzit vch'am) „jem łyżką”. Wyraża także obecność dodatku lub składnika. Np. ჩაი შაქრით (ch'ai shakrit) „herbata z cukrem”.

ვითარებითი (witarebiti) adwerbial, essivus

Tworzy przysłówki z przymiotników. Np. წყნარად (cqnarad) „szybko” od წყნარი (cqnari) „szybki”. W przypadku rzeczowników odpowiada formom z przyimkiem „jako” w języku polskim lub jednej z form narzędnika w języku rosyjskim. Np. ვმუშაობ პროგრამისტად (wmuszaob programistad) „pracuję jako programista” (por. работаю программистом)

წოდებითი (c'odebiti) wołacz

Funkcja podobna do wołacza w języku polskim. Używany rzadko, często w kontekście religijnym lub poetyckim^[3].

	spółgłoskowe	przykład: k'ac- ("człowiek")
Mianownik	-i	k'ac-i
Narratyw	-ma	k'ac-ma
Celownik	-s	k'ac-s
Dopełniacz	-is	k'ac-is
Narzędnik	-it	k'ac-it
Adverbial	-ad	k'ac-ad
Wołacz	-o	k'ac-o!

Wzór odmiany rzeczowników kończących się na spółgłoskę

Wzór odmiany rzeczowników kończących się na samogłoskę

Wśród tych rzeczowników trzeba wyróżnić dwa typy:
typ I – zmieniający swoją samogłoskę tematyczną (gł. rzeczowniki kończące się na -e lub -a) oraz
typ II – niezmieniający owej samogłoski, do którego należą rzeczowniki kończące się na -o, -u, -i oraz niektóre na -a lub -e.

	samogłoskowe (I)	przykład: mama- ("ojciec")	samogłoskowe (II)	przykład: Sakartvelo- ("Gruzja")
Mianownik	-Ø	mama	-Ø	Sakartwelo
Narratyw	-m	mama-m	-m	Sakartwelo-m
Celownik	-s	mama-s	-s	Sakartwelo-s
Dopełniacz	-is *	mam-is	-s	Sakartwelo-s
Narzędnik	-it *	mam-it	-ti	Sakartwelo-ti
Adwerbial	-d	mama-d	-d	Sakartwelo-d
Wołacz	-Ø	mama!	-Ø	Sakartwelo!

Porównanie nowej i starej deklinacji w liczbie mnogiej

Mimo że we współczesnym gruzińskim do tworzenia form liczby mnogiej używa się jedynie -eb-, można jednak spotkać – np. w poezji lub niektórych dialektach – deklinację starego typu, stosującą wrostek -n-.

	deklinacja współczesna	deklinacja archaiczna
Mianownik	k'ac-eb-i	k'ac-n-i
Narratyw	k'ac-eb-ma	k'ac-ta
Celownik	k'ac-eb-s	k'ac-ta
Dopełniacz	k'ac-eb-is	k'ac-ta
Narzędnik	k'ac-eb-it	k'ac-ta
Adverbial	k'ac-eb-ad	k'ac-ta
Wołacz	k'ac-eb-o!	k'ac-n-o!

Zobacz też

• Gruzińska Wikipedia