Język biak

Język biak, także: biak-numfoor^[1], biak-numfor^[2][3] – język austronezyjski używany w prowincji Papua w Indonezji (przez grupę etniczną Biak), na wyspach Biak, Supiori, Numfoor i na pobliskich mniejszych wyspach^[4][5]. Według danych szacunkowych z 2007 roku posługuje się nim 70 tys. osób^[2][6]. W 1991 roku stwierdzono, że nawet 100 tys. osób może znać biak jako język drugi^[3].

wós Vyak

Obszar	Papua (Indonezja)
Liczba mówiących	70 tys. (2007) 100 tys. (1991, język drugi)
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki austronezyjskie Języki malajsko-polinezyjskie Grupa centralno-wschodnia Grupa wschodnia Języki halmahersko-zachodnionowogwinejskie Języki zachodnionowogwinejskie Języki zatoki Cenderawasih Języki biackie Język biak
Status oficjalny
UNESCO	2 wrażliwy↗
Ethnologue	6b zagrożony↗
Kody języka
ISO 639-3	bhw
IETF	bhw
Glottolog	biak1248
Ethnologue	bhw
WALS	bik
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Wskutek kontaktów handlowych rozprzestrzenił się na stosunkowo szerokim obszarze geograficznym, obejmując swoim zasięgiem wschodnie Moluki (Gebe), grupę wysp Raja Ampat (Waigeo, Misool, Salawati), wybrzeża półwyspu Ptasia Głowa i rejon zatoki Cenderawasih (w tym Yapen)^[7][8]. W niektórych zakątkach Raja Ampat (Batanta, Kofiau, częściowo Waigeo) i Yapen stanowi miejscowy język ludności^[9]. Jest również lokalnym językiem niewielkich wsi wzdłuż północnego wybrzeża Ptasiej Głowy^[10]. Skupiska jego użytkowników występują też w miastach Nowej Gwinei: Manokwari, Sorong, Jayapura i Merauke^[4].

Zróżnicowanie dialektalne w obrębie kabupatenu Biak-Numfor nie jest zbyt znaczne (sprowadza się do niewielkich różnic dźwiękowych i leksykalnych). Istnieją różne szacunki dot. liczby wszystkich dialektów^[11]. Za stosunkowo odrębne od pozostałych uchodzą dialekty numfor-dore (używany we wsiach na wyspie Numfoor) oraz beser (również betew, właściwy dla ludności Biak na wyspach Raja Ampat)^[12]. Niekiedy wyróżnia się dwa języki: biak i numfor^[13][14]. Sami użytkownicy określają swój język jako wós Vyak (indonez. bahasa Biak, „język biak”) lub wós kovedi („nasz język”)^[4].

Historycznie (od XVIII w.) służył jako regionalny język handlowy^[15]. W tej roli jest wypierany przez lokalny malajski i indonezyjski (zaczął tracić na znaczeniu po drugiej wojnie światowej). Wywarł wpływ na leksykę niektórych języków papuaskich (m.in. moi, maybrat, inanwatan, hatam)^[16]. Z języka biak pochodzi wiele lokalnych toponimów (np. nazwa miasta Manokwari – dosł. „stara wieś”)^[17].

Potencjalnie zagrożony wymarciem, odnotowano spadek jego znaczenia^[2][3]. Praktycznie wszyscy jego użytkownicy znają też lokalny malajski, a oprócz tego w użyciu jest język indonezyjski. W mieście Biak i w pobliskich wsiach dominujący język to malajski; młodsze grupy wiekowe mają ograniczoną (bierną) znajomość biak lub nie władają nim wcale. Niemniej w miejscowościach oddalonych od miasta rodzimy język pozostaje żywym środkiem codziennej komunikacji (na pocz. XXI w. odnotowano, że posługują się nim również dzieci)^[18]. Wykazuje znaczne wpływy malajskiego/indonezyjskiego (w zakresie leksyki, fonologii i struktur czasownikowych)^[19].

Jest jednym z nielicznych języków indonezyjskiej Papui o długiej tradycji literackiej, a także jednym z najlepiej poznanych języków regionu (poświęcono mu różne opisy gramatyczne i słowniki). Pierwsze kroki w zakresie dokumentacji języka biak poczynili holenderscy misjonarze, którzy zbierali dane leksykalne i gramatyczne oraz materiały tekstowe (od II poł. XIX w. do XX w.). Istnieje również bogaty zbiór publikacji do użytku szkolnego^[20]. W XXI w. badaniem języka biak zajmował się Wilco van den Heuvel, autor opracowania gramatycznego z 2006 r.^[5][21]  Jest zapisywany alfabetem łacińskim^[2].

Przypisy

1. Michaił Anatoljewicz Czlenow: Biak. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 97. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
2. David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Biak, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
3. Wurm 2007 ↓, s. 479.
4. Heuvel 2006 ↓, s. 1.
5. Language Documentation Group / Dr W. van den Heuvel: The Biak Language in its cultural context. Faculteit der Letteren, Vrije Universiteit Amsterdam. [dostęp 2020-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-06)]. (ang.).
6. Heuvel 2007 ↓, s. 329.
7. Donohue 1996 ↓, s. 715 oraz mapa 78.
8. Timmer 2000 ↓, przyp. 20, s. 59.
9. Donohue 1996 ↓, mapa 78.
10. Steinhauer 2005 ↓, s. 793.
11. Heuvel 2006 ↓, s. 6.
12. Heuvel 2006 ↓, s. 7.
13. B. Grimes: South Halmahera-West New Guinea Languages. W: William J. Frawley (red.): International Encyclopedia of Linguistics. Wyd. 2. Oxford University Press, 2003, s. 4:132–134. DOI: 10.1093/acref/9780195139778.001.0001. ISBN 978-0-19-977178-3. (ang.).
14. Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 86, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 [zarchiwizowane] (pol.).
15. Warnk 2010 ↓, s. 112.
16. Adelaar 1996 ↓, s. 707.
17. Heuvel 2006 ↓, przyp. 2, s. 3.
18. Heuvel 2006 ↓, s. 5.
19. Heuvel 2007 ↓, s. 330.
20. Heuvel 2006 ↓, s. 18–19.
21. Heuvel 2006 ↓.

Bibliografia

• K. AlexanderK.A. Adelaar K. AlexanderK.A., Contact languages in Indonesia and Malaysia other than Malay, [w:] Stephen A.S.A. Wurm, PeterP. Mühlhäusler, Darrell T.D.T. Tryon (red.), Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996 (Trends in Linguistics. Documentation 13), s. 695–711, DOI: 10.1515/9783110819724.2.695, ISBN 978-3-11-081972-4, OCLC 1013949454 (ang.).
• MarkM. Donohue MarkM., Some trade languages of insular South-East Asia and Irian Jaya, [w:] Stephen A.S.A. Wurm, PeterP. Mühlhäusler, Darrell T.D.T. Tryon (red.), Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996 (Trends in Linguistics. Documentation 13), s. 713–716 oraz mapy 77–79, DOI: 10.1515/9783110819724.2.713, ISBN 978-3-11-081972-4, OCLC 1013949454 (ang.).
• Wilco van denW. Heuvel Wilco van denW., Biak: description of an Austronesian language of Papua, Utrecht: LOT, 2006 (LOT Dissertation Series 138), ISBN 90-78328-10-X, OCLC 1106782756 [dostęp 2023-01-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-17] (ang.).
• Wilco van denW. Heuvel Wilco van denW., Grammatical borrowing in Biak, [w:] YaronY. Matras, JeanetteJ. Sakel (red.), Grammatical Borrowing in Cross-Linguistic Perspective, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2007 (Empirical Approaches to Language Typology 38), s. 329–342, DOI: 10.1515/9783110199192.329, ISBN 978-3-11-019919-2, OCLC 503443424 (ang.).
• HeinH. Steinhauer HeinH., Biak, [w:] K. AlexanderK.A. Adelaar, Nikolaus P.N.P. Himmelmann (red.), The Austronesian Languages of Asia and Madagascar, Abingdon–New York: Routledge, 2005, s. 793–823, DOI: 10.4324/9780203821121, ISBN 978-0-7007-1286-1, ISBN 978-0-2038-2112-1, OCLC 53814161 (ang.).
• JaapJ. Timmer JaapJ., The Return of the Kingdom: Agama and the Millennium among the Imyan of Irian Jaya, Indonesia, [w:] Pamela J.P.J. Stewart, AndrewA. Strathern (red.), Millennial Countdown in New Guinea, Durham, NC: Duke University Press, 2000 (Ethnohistory Special Issue 47.1), s. 29–65, DOI: 10.1215/00141801-47-1-29, OCLC 45809657 (ang.).
• HolgerH. Warnk HolgerH., The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920, „Indonesia and the Malay World”, 38 (110), 2010, s. 109–134, DOI: 10.1080/13639811003665454, ISSN 1363-9811, OCLC 4839504188 (ang.).
• Stephen A.S.A. Wurm Stephen A.S.A., Australasia and the Pacific, [w:] ChristopherCh. Moseley (red.), Encyclopedia of the World’s Endangered Languages, Abingdon–New York: Routledge, 2007, s. 425–577, DOI: 10.4324/9780203645659, ISBN 978-0-203-64565-9, OCLC 47983733 (ang.).

Linki zewnętrzne

• Language Documentation Group / Dr W. van den Heuvel: The Biak Language in its cultural context. Faculteit der Letteren, Vrije Universiteit Amsterdam. [dostęp 2023-01-27]. (ang.).
• Emily Gasser: Biak Talking Dictionary. Swarthmore College, 2016. [dostęp 2023-01-14]. (ang.).
• On-line language documentation for Biak (Austronesian). University of Oxford. [dostęp 2024-01-13]. (ang.).
• Biak. Endangered Languages Project. [dostęp 2023-03-02]. (ang.).