Hypaspiści

Hypaspiści (stgr. ὑπασπισταὶ hypaspistài – dosł. tarczownicy^[a], lp υπασπιστής hypaspistḗs) – rodzaj piechoty w wojsku macedońskim i w czasach hellenistycznych.

Macedoński hypaspista wyposażony we włócznię, tarczę argiwską i hełm tracki

Początkowo byli giermkami lub niewolnikami noszącymi w marszu broń (tarczę) i oporządzenie hetajrów, później przekształceni w oddziały lekkozbrojnej piechoty^[1]. Choć nie wspomina się o nich przed okresem rządów Aleksandra Wielkiego, to najpewniej już za panowania Filipa II utworzono z nich regularne jednostki piechoty^[2]. Władca miał ich rekrutować osobiście spośród mieszkańców królestwa bez względu na miejsce pochodzenia, i pod koniec jego panowania osiągnęli liczebność 3 tysięcy, zorganizowani w trzy duże jednostki „pułkowe”^[3]. W tym składzie występowali w bitwie pod Cheroneją, w której odegrali doniosłą rolę, pozorując odwrót i w ten sposób łamiąc szyk nieprzyjacielskiej falangi, a następnie w taktycznym zwrocie rozbijając zdezorganizowane oddziały ścigających ich Greków^[4].

Hypaspista w walce z Persem (scena z tzw. sarkofagu Aleksandra)

W ich dotychczasowej charakterystyce istnieją rozbieżności i kontrowersje co do wyposażenia (uzbrojenia) i roli jako macedońskiej formacji wojskowej. Najogólniej klasyfikowani są jako rodzaj lżejszej od greckich hoplitów piechoty^[5], przynależnej do średniej kategorii pomiędzy ciężkozbrojnymi falangitami (pedzetajrami) a pomocniczymi lekkozbrojnymi peltastami^[6]. Nie byli opancerzeni; ich ubiór stanowił skrócony żołnierski chiton i macedońska kauzja^[b]. Podobnym do hoplitów, zbrojnym wyposażeniem była krótsza od sarisy falangitów (ok. 2-metrowa) włócznia i krągła tarcza argiwska (hoplon)^[7][6] oraz (później) lekki hełm tracki. Jako broń boczna należał też do niego prosty grecki miecz obosieczny (xiphos)^[8]. Arrian twierdzi (Wyprawa Aleksandra Wielkiego III 29,7), że w późniejszej kampanii azjatyckiej organizowano ich na wzór perski w chiliarchie (chiliarchai)^[6] pod komendą tysięcznika (chiliarchy), z których pierwsza (jako agema) należała do gwardii królewskiej^[2]. Pierwotnie dowodził nimi Nikanor, syn Perdikkasa, którego później zastąpił Seleukos, syn Antiocha^[9]. Znane są także nazwiska niższych dowódców: Admetosa, Filotasa, Hellanikosa, Adeosa, Timandra^[10].

W czasach Aleksandra Wielkiego stanowili osobną formację falangi rozstawianą pomiędzy pieszymi pedzetajrami a jazdą hetajrów. Według Arriana w szyku bojowym zawsze zajmowali pozycję na wrażliwym prawym skrzydle falangitów^[9]; ich zadaniem było zabezpieczenie odsłoniętej flanki w chwili, gdy konni hetajrowie odrywali się od całości szyku dla wykonania szarży na nieprzyjaciela^[2]. Wyposażeni w tym wypadku w sarisy, w razie potrzeby służyli jako podwojona siła uderzeniowa wspierająca falangitów. Ich wszechstronność umożliwiała też wykorzystanie jako uzbrojonych w oszczepy peltastów. Znani ze swej odporności i wytrwałości, wyznaczani byli do nocnych wypraw i forsownych przemarszów^[9].

Uwagi

1. Od stgr. ὑπασπισταὶ τῶν ἑταίρων hypaspistài tṑn hetàirōn, co dosłownie oznacza nosicieli tarcz królewskich „towarzyszy”, czyli hetajrów (Nicholas Sekunda: Armia Aleksandra Wielkiego. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019, s. 45, ISBN 978-83-8178-185-5).
2. Jako jedyni z formacji pieszych nosili buty przewidziane na okoliczność walki konnej; ich chiton miał często postać roboczego exomis. Jako ochronę tułowia nosili niekiedy spolas z naszywanych na materiał pasów skóry (Nicolas Sekunda; Armia Aleksandra Wielkiego, dz. cyt., s. 45).

Przypisy

1. Mała encyklopedia kultury antycznej A–Z (red. Z. Piszczek). Wyd. 5. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, s. 331, ISBN 83-010-3529-3.
2. Peter Connolly: Grecja i Rzym na wojnie. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021, s. 85, ISBN 978-83-8178-708-6.
3. Nicholas G.L. Hammond: Starożytna Macedonia. Początki, instytucje, dzieje. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1999, s. 145-146, ISBN 83-06-02691-8.
4. Zdzisław Żygulski jun.: Broń starożytna. Grecja – Rzym – Galia – Germania. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1998, s. 53, 56, ISBN 83-03-03702-1.
5. Zdzisław Żygulski jun.: Broń starożytna, dz. cyt., s. 56.
6. A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (red. William Smith). London: John Murray, 1890, s. 778.
7. Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike. T. 1. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1979, kol. 881, 5-8, ISBN 3-423-05963-X.
8. The Oxford handbook of warfare in the classical world (red. Brian Campbell, Lawrence A. Tritle). Oxford – New York: Oxford University Press, 2013, s. 168. ISBN 978-0-19-530465-7.
9. James R. Ashley: The Macedonian Empire. The era of warfare under Philip II and Alexander the Great, 359-323 B.C. Jefferson (NC) – London: McFarland, 1998, s. 40, ISBN 0-7864-1918-0.
10. Nicholas Sekunda: Armia Aleksandra Wielkiego. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019, s. 45, ISBN 978-83-8178-185-5).