Fort 49 „Krzesławice”

Fort główny artyleryjski 49 „Krzesławice” – typowy jednowałowy fort artyleryjski stanowiący ważny element północno-wschodniego odcinka, tak zwanego III pierścienia austriackich umocnień Twierdzy Kraków. Zlokalizowany na obecnym terenie nowohuckiego osiedla Na Stoku przy ulicy Architektów w Dzielnicy XVII Wzgórza Krzesławickie w Krakowie. W forcie mieści się Młodzieżowy Dom Kultury Fort 49 „Krzesławice”, a otoczenie fortu stanowi rolę parku rekreacyjnego z alejkami i ławkami.

Twierdza Kraków
Fort główny artyleryjski 49 Krzesławice

nr rej. A-830 z 10 listopada 1995[1]
Widok na część fortu zaadaptowaną na potrzeby Młodzieżowego Domu Kultury
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Adres	os. Na Stoku 27b
Typ budynku	obiekt wojskowy
Inwestor	Armia Austro-Węgier
Rozpoczęcie budowy	1881
Ukończenie budowy	1886
Pierwszy właściciel	Armia Austro-Węgier
Położenie na mapie Krakowa Twierdza Kraków Fort główny artyleryjski 49 Krzesławice
Położenie na mapie Polski Twierdza Kraków Fort główny artyleryjski 49 Krzesławice
Położenie na mapie województwa małopolskiego Twierdza Kraków Fort główny artyleryjski 49 Krzesławice
50°05′54″N 20°03′20″E

Historia

Pierwsze prace budowlane (budowa dzieł półstałych – szańców drewnianoziemnych) przypadają na lata 1872–1878, natomiast w 1881–1886 nastąpiła całkowita przebudowa Fortu 49 „Krzesławice” na fort artyleryjski. (W początku XX wieku powstały dwa sąsiednie forty: na zachodzie pancerny Fort 49a „Dłubnia”, a na wschodzie Fort 49¼ „Grębałów”)

W lecie 1914 fort reprezentował już pełną gotowość bojową. W dniach 18–20 listopada tego samego roku artyleria fortu bierze udział w ostrzeliwaniu czołówek wojsk rosyjskich podchodzących pod Twierdzę Kraków – w I fazie tzw. Bitwy o Kraków.

W okresie międzywojennym fort znajdował się w posiadaniu Wojska Polskiego i pełnił funkcję magazynową. Dodatkowo w okolicach roku 1930 na forcie zamontowany został maszt nasłuchowy radiostacji polskiego kontrwywiadu, która zbierała m.in. materiał do rozszyfrowania Enigmy.

Na początku II wojny światowej fort przejęli Niemcy i wywieźli z niego całą zgromadzoną amunicję. Od 11 listopada 1939 roku do 15 października 1941 roku w forcie (a dokładniej w fortecznych fosach) miały miejsce egzekucje polskich patriotów – więźniów z Montelupich i więzienia w dawnym klasztorze św. Michała w Krakowie (przy ulicy Senackiej). Pod koniec 1945 roku (od 15 października do 6 grudnia) nastąpiła ekshumacja 440 zwłok z 29 grobów i przeniesienie ciał do zbiorowej mogiły na zapolu fortu.

Osobny artykuł: Egzekucje w Forcie Krzesławice.

Po zakończeniu wojny fort stosunkowo szybko został przekazany w użytkowanie cywilne. W latach 1949–1952 był on hotelem robotniczym dla ekip budujących Nową Hutę.

Pomnik poległych w Krzesławicach

27 maja 1957 roku odsłonięto tablicę pamiątkową na zbiorowym grobie – jednak z nieprawdziwymi datami dokonywanych egzekucji. Rok później, ku czci krzesławickich ofiar hitlerowskiego terroru, w pobliżu fortu postawiono pomnik.

Przez kolejne 30 lat postępowała wyraźna dewastacja miejsca mordu. Na mocy decyzji władz Nowej Huty w połowie lat 70. kaponiery północną i wschodnią zasypano, a zachodnią wysadzono w powietrze, mimo że stanowiły one miejsca egzekucji. W roku 1978 teren ten został przekazany władzom osiedlowym i przeznaczony na ogródki działkowe, choć teren ten wykorzystywali w tym celu okoliczni mieszkańcy już od lat 60 XX w. Zasypane fosy zarosły samosiejkami drzew i krzewów, w części wysypywano śmieci. Schrony pogotowia zasypano, tworząc z nich piwnice, na powierzchni wybudowano altanki działkowe, w dawnych koszarach i schronie głównym zlokalizowano magazyny^[2].

W 1993 roku powstała koncepcja przekazania fortu na działalność pobliskiego Młodzieżowego Domu Kultury. Jej autorami byli Stanisław Owca – przewodniczący Rady Dzielnicy XVII m. Krakowa oraz Franciszek Dziadoń – dyrektor MDK. W maju 1994 roku oficjalnie przekazano Fort 49 „Krzesławice” Młodzieżowemu Domowi Kultury na Stoku. Do końca roku 1999 trwały prace zabezpieczające oraz remontowe i w końcu – 5 stycznia 2000 roku MDK rozpoczął działalność w prawej części koszar. Do grudnia 2003 roku włączono do użytkowania 356 m² po lewej stronie, a we wrześniu 2004 kolejne 171 m². W latach 2005–2007 wyremontowano ostatni fragment lewej części koszar szyjowych (341 m²) oraz zrekonstruowano zachodnie wyjście. W 2008 wybudowano 75-metrowe ogrodzenie fosy (od strony płd.-wsch.) oraz zmodernizowano prawą stronę dachu budynku koszarowego. W latach 2009–2010 nastąpiła przebudowa nawierzchni dawnego placu koszarowego oraz wewnętrznej kanalizacji opadowej. Od 2011 prowadzone są prace konserwatorskie związane z odsłonięciem i zabezpieczeniem ścian kaponiery wschodniej^[3]. Proces restauracji fortu jest kontynuowany – odkopywane są zasypane kaponiery, fosy i wały. Obecnie to najlepiej zaadaptowany fort artyleryjski w Krakowie^[4].

• 
  Schron główny
• 
• 
  wnętrze jednego ze schronów

Przypisy

1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025 [dostęp 2024-10-12].
2. FranciszekF. Dziadoń FranciszekF., Kolejne życie fortu, Kraków 2019. Brak numerów stron w książce
3. Rys historyczny – Młodzieżowy Dom Kultury Fort 49 „Krzesławice” w Krakowie. [dostęp 2013-08-27].
4. MateuszM. Drożdż MateuszM., Spacerem przez Twierdzę Kraków. Krótki przewodnik po wybranych obiektach, Kraków 2022. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• MDK Fort 49 „Krzesławice”
• Artykuł z „Życia Krakowa”. zyciekrakowa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-05-23)].
• Informacje na temat Fortu oraz ponad 75 zdjęć tego obiektu
• Opis fortu oraz ponad 100 zdjęć obiektu z serwisu kaponiera.pl