Florian Szary

Florian Szary – legendarny^[1] polski rycerz z XIV wieku^[1], uważany za protoplastę rodu Zamoyskich herbu Jelita^[2], spopularyzowany przez Józefa Ignacego Kraszewskiego w powieści Jelita^[3].

Władysław Łokietek i Florian Szary po bitwie pod Płowcami 1331

Herb Jelita, z symboliką nawiązującą do legendy Floriana Szarego

Według legendy, wzmiankowanej przez Jana Długosza, Florian Szary pochodził z niewielkiego grodu Surdęga (obecnie wieś Majkowice), leżącego 8 km na północ od Przedborza, będącego wówczas grodem królewskim. Miał siostrę Jankę^[4]. Był rycerzem w służbie wojewody sieradzkiego i uczestniczył wraz z drużyną w wojnach toczonych przez Władysława Łokietka. Pochodził ze szlachty posługującej się herbem Koźlarogi^[5] – w pierwotnej wersji na tarczy herbowej umieszczone było w polu czerwonym pół rogatego kozła. Florian wsławił się podczas bitwy pod Płowcami w 1331 roku^[5], kiedy to broniąc zagrożonego króla miał się rzucić na komtura Heinricha Reussa von Plauena^[6], po czym został przebity trzema krzyżackimi kopiami^[7]. Po bitwie król, objeżdżając pobojowisko, ujrzał Floriana Szarego wtłaczającego z powrotem w brzuch swoje wnętrzności. Medycy królewscy zdołali uratować mu życie, a król w uznaniu postawy nadał rycerzowi nowe włości oraz nowy herb: Jelita^{[uwaga 1]}, w którym pół kozła przeniesiono do klejnotu herbowego, a w polu herbowym umieszczono trzy złote kopie^[8] (oszczepy)^[5] rycerskie. Lepiej potwierdzone w źródłach są postacie domniemanych potomków legendarnego rycerza. Floriana Szarego za jednego z protoplastów rodu uważali Kamoccy, Borzobohaci, Myśliborscy, Żeromscy, Fabiccy, Nowosieleccy, Słowińscy a szczególna pamięć o walecznym przodku^[9][4] przetrwała w rodzie Zamoyskich.

Zamoyscy założyli szereg miast i wsi nazwanych od imienia Floriana lub jego herbów, m.in. Szarogród, Koźlerogi i niegdysiejsze miasto Jelitów, a także osadę leśną Florianka w Ordynacji Zamojskiej.

Nie istnieją dokumenty historyczne potwierdzające udział Floriana Szarego w bitwie pod Płowcami. Jednakże członkowie rodów szlacheckich podających tę postać za swego protoplastę pozostawili szereg materialnych śladów legendy. Są to między innymi murowane dwory w Majkowicach (oraz krzyż z datą 1331 w miejscu nazywanym Boża Męka koło „castrum Surdęga”)^[10] i Bąkowej Górze, dąb Florian^[4] w miejscowości Florianka, być może także nazwa miejscowości Szarowola^[11] oraz dzieła literackie, m.in. panegiryki pisane przez Tiedemanna Giesego i Walentego Schreckiusa, wywodzące ród Zamoyskich od Floriana Szarego.

Postać rycerza wspomina Wacław Potocki w Transakcji wojny chocimskiej^[1]:

(...) szary Floryan na pobojowisku
Gdy w się pchał wytoczone jelita na ziemię,
Łokietkowi królowi odpowiedział, że mię
Bardziéj boli zły sąsiad w méj wiosce niźli ta
Rana, przez którą ze mnie wypadły jelita!
Ztąd Jelita Zamojskich, trzy złożone groty,
Wieczna pamiątka, wieczny charakter ich cnoty;

W rodach tych imię Florian przechodziło z pokolenia na pokolenie. Nosił je m.in. biskup krakowski Florian z Morska z rodu Koźlerogów. Kluczową scenę z legendy o Florianie Szarym przedstawił w 1909 r. Wojciech Kossak w obrazie Łokietek i Florian Szary po bitwie pod Płowcami.

Przypisy

1. BronisławB. Chlebowski BronisławB., Od Kochanowskiego do Brzozowskiego, Państ. Wydaw. Naukowe, 1979, s. 273, ISBN 978-83-01-00373-9 [dostęp 2023-06-12] (pol.).
2. JulianJ. Krzyżanowski JulianJ., Słownik folkloru polskiego, Wiedza Powszechna, 1965, s. 104 [dostęp 2023-06-12] (pol.).
3. JolantaJ. Wachowicz-Makowska JolantaJ., Świat zapamiętany, Czytelnik, 2002, s. 7, ISBN 978-83-07-02879-8 [dostęp 2023-06-12] (pol.).
4. ArturA. Pawłowski ArturA., Roztocze. Przewodnik, Oficyna Wydawnicza "Rewasz", 2011, s. 249, ISBN 978-83-62460-16-8 [dostęp 2023-06-12] (pol.).
5. MaciejM. Stryjkowski MaciejM., Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkij Rusi, Helion, s. 73, ISBN 978-83-285-1148-4 [dostęp 2023-06-12] (pol.).
6. JolantaJ. Wachowicz-Makowska JolantaJ., Świat zapamiętany, Czytelnik, 2002, s. 9, ISBN 978-83-07-02879-8 [dostęp 2023-06-12] (pol.).
7. NormanN. Davies NormanN., God's playground. 1: The origins to 1795, wyd. Rev. ed, Oxford: Oxford Univ. Press, 2005, s. 162, ISBN 978-0-19-925339-5 [dostęp 2023-06-12].
8. LechL. Chmielewski LechL., Tajemnice herbów polskich, Publicat, 2005, s. 34, ISBN 978-83-7341-970-4 [dostęp 2023-06-12] (pol.).
9. GilbertG. Tournoy GilbertG., Humanistica Lovaniensia: Journal of Neo-Latin Studies, Leuven University Press, 15 lutego 1977, s. 215, ISBN 978-90-6186-066-2 [dostęp 2023-06-12] (ang.).
10. Skoczylas Michał M. Historia medycyny a potencjał turystyczny Nadpilicza Środkowego. W: red. Magowska Anita, Pękacka-Falkowska Katarzyna, Owecki Michał. Wybrane problemy historii medycyny. W kręgu epistemologii i praktyki. Poznań: Wydawnictwo Kontekst, 2020, s. 53-75. ISBN 978-83-65275-95-0, treść on-line
11. AndrzejA. Janeczek AndrzejA., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego: województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991, s. 163, ISBN 978-83-04-03567-6 [dostęp 2023-06-12] (pol.).

Uwagi

1. Herb ten znany był wcześniej, m.in.z pieczęci Piotra z Mokrska z roku 1316