Fabryka Samochodów Małolitrażowych

Fabryka Samochodów Małolitrażowych (FSM) – polskie przedsiębiorstwo przemysłu motoryzacyjnego działające w latach 1971–1992 (w latach 1948–1971 jako WSM), obejmujące wytwórnie samochodów w Bielsku-Białej i Tychach. Poza samochodami w różnych filiach produkowano podzespoły samochodowe, rowery (składane i dziecięce).

Fabryka Samochodów Małolitrażowych

Taśma produkcyjna FSM w Bielsku-Białej, lata 70. XX wieku
Państwo	Polska
Adres	ul. Róży Luksemburg 51 (obecna ul. Grażyńskiego) 43-301 Bielsko-Biała
Data założenia	1948 (WSM) 1971 (FSM)
Data likwidacji	1992 (nowy podmiot Fiat Auto Poland)
Forma prawna	przedsiębiorstwo państwowe (1971–1990) spółka akcyjna (od 1 grudnia 1990)
Zatrudnienie	25 tys. (początek lat 90)[1]
Położenie na mapie Bielska-Białej Fabryka Samochodów Małolitrażowych
Położenie na mapie Polski Fabryka Samochodów Małolitrażowych
Położenie na mapie województwa śląskiego Fabryka Samochodów Małolitrażowych
49°50′41,6″N 19°02′37,5″E
Strona internetowa

Historia

Produkcja „Malucha” w bielskiej FSM w latach 70. XX wieku

Produkcja „Malucha” w bielskiej FSM w latach 70. XX wieku

Widok lotniczy byłych zakładów FSM w Bielsku-Białej, od 1992 roku Fiat Auto Poland, a od 2015 roku FCA Poland.

Byłe zakłady FSM w Bielsku-Białej – brama główna

Biurowiec FSM w Bielsku-Białej, ulica Komorowicka

Wytwórnia Sprzętu Mechanicznego „Polmo” w Bielsku-Białej powstała w 1948 roku i zajmowała się produkcją silników do motopomp. Zmodernizowany silnik tego typu zastosowano do napędu samochodu Syrena. Pod koniec lat 60. XX wieku WSM przejęła produkcję kompletnych silników oraz skrzyń biegów (od 1969 roku) i przedniego zawieszenia do Syreny 104. Przejęcie władzy w Polsce przez Edwarda Gierka, który wcześniej był pierwszym sekretarzem KW PZPR w województwie katowickim, stworzyło sprzyjający klimat dla uruchomienia produkcji samochodów w tym regionie.

FSM powstała w 1971 roku z przekształcenia WSM Bielsko, do której włączono wiele zakładów mechanicznych z regionu (np. kuźnie z Ustronia i Skoczowa, w marcu 1971 roku – Skoczowską Odlewnię Żeliwa, Zakłady Sprzętu Motoryzacyjnego „Polmo” w Sosnowcu produkujące osprzęt elektryczny, odlewnię aluminium w Zakładach Mechanicznych w Bielsku, Zakłady Metalowe w Bielsku, zakład „Romet” w Czechowicach-Dziedzicach). Łącznie kombinat FSM skupiał 12 zakładów. Dla produkcji licencyjnego Polskiego Fiata 126p wybudowano nową fabrykę w Tychach (18 września 1975 roku^[2]). Część opłat licencyjnych i należności za dostawy urządzeń technologicznych spłacano eksportem silników do produkowanego do 1980 roku we Włoszech Fiata 126.

Pierwszym powstającym w fabryce samochodem była Syrena 104, której montaż szkolny rozpoczął się w październiku 1971 roku, do końca roku zmontowano 117 sztuk. Następny model to Syrena 105, której produkcję przejęto z FSO. Oficjalnie produkcję przeniesiono 21 sierpnia 1972 roku. W 1972 roku wyprodukowano 9002 szt. Syren 104 i 105 (pierwsze Syreny miały logo WSM na masce). Nieco później wprowadzono do produkcji zaprojektowane na miejscu jej odmiany towarowe FSM Syrena R-20 (od 1973 roku) i FSM Syrena Bosto (od 1974 roku). Według danych z 1973 ok. 70% wyrobów gumowych przekazywały do FSM w Bielsku Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” w Sanoku^[3]. W 1974 roku wyprodukowano 39 028 szt. wszystkich wersji Syren. W latach 1975–1980 powstawało ich 35,5–38,0 tys. sztuk rocznie, co przekraczało o około 10 tys. sztuk planowaną zdolność produkcyjną maszyn i urządzeń, powodując ich szybsze zużycie. Produkcja tego modelu i jego odmian użytkowych trwała w Bielsku-Białej do 30 czerwca 1983 roku. Łącznie w FSM wyprodukowano 344 077 sztuk. Po jej zakończeniu produkowano w tym mieście już tylko Polskiego Fiata 126p, a także w Tychach, gdzie od 1987 roku produkowano również przeznaczonego głównie na eksport Polskiego Fiata 126 BIS. Zdolność produkcyjna tego zakładu wzrosła do około 60–70 tys. sztuk rocznie. Produkcja Polskiego Fiata 126 BIS zakończyła się w 1991 roku po uruchomieniu produkcji FSM Cinquecento, także zaprzestano wytwarzać 126p w Tychach i skupiono całą produkcję tego modelu tylko w Bielsku-Białej.

1 grudnia 1990 roku, w ramach komercjalizacji, dotychczasowy kombinat wielozakładowy FSM został przekształcony w spółkę akcyjną. Po sprywatyzowaniu (90% akcji przejął Fiat Auto) 28 maja 1992 roku zmieniono nazwę spółki na Fiat Auto Poland SA. Część zakładów filialnych przejęły przedsiębiorstwa należące do grupy Fiat Auto, tworząc swoje polskie oddziały, takie jak Teksid Poland (odlewy i odkuwki) czy Magneti Marelli Poland (osprzęt elektryczny). Do dziś umowa rządu Jana Olszewskiego z przedsiębiorstwem Fiat jest uważana za wrogą i kontrowersyjną^[4][5][6]. W 1994 roku wraz z modernizacją modelu 126p zastąpiono używaną w Polsce i na niektórych rynkach markę „Polski Fiat” marką FIAT.

Dawniej produkowane tam były samochody: FSM Syrena 105 (1972–1983, Bielsko-Biała) i Polski Fiat 126p (1973–1992, Bielsko-Biała i Tychy), a także FSM Cinquecento (1991–1992, Tychy). Produkcję dwóch ostatnich modeli przejęło przedsiębiorstwo Fiat Auto Poland. Markę pierwszego z nich skrócono po modernizacji w 1994 r. z „Polski Fiat” do FIAT, a produkcję kontynuowano do 2000 roku, powstało 3 318 674 sztuk, z czego w Bielsku-Białej – 1 152 325, a w Tychach – 2 166 349. Cinquecento do czasu przejęcia FSM przez Fiata występował pod marką FSM Cinquecento (jednak na masce i kierownicy widniało logo Fiata). Modele dostarczane od 1973 roku do sieci przedsiębiorstwa FIAT były w niej najczęściej sprzedawane pod marką FIAT. W latach 1987–1991 w Tychach powstawał Polski Fiat 126 BIS, powstało 190 361 sztuk.

Maksymalna produkcja w fabryce przekraczała 200 tys. sztuk rocznie. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku spadała ona z powodu starzenia się konstrukcji Polskiego Fiata 126p (1990 – 155 188 szt., 1991 – 111 905 szt.), wygaszania produkcji Polskiego Fiata 126 BIS (1990 – 36 364 szt., 1991 – 11 969 szt.) oraz wdrażania do produkcji licencyjnego FSM / Fiata Cinquecento (1991 – 5614 szt.). Po przejęciu FSM przez FIAT Auto produkcja zaczęła szybko rosnąć do około 300 tys. sztuk rocznie, jednak drastycznie spadało zatrudnienie^[4].

Fabryka Samochodów Małolitrażowych posiadała własny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Samochodów Małolitrażowych BOSMAL. Powstawały w nim różne wersje nadwoziowe i napędowe Polskiego Fiata 126p, m.in. pick-up oraz z przednim napędem. Na początku lat 80. XX wieku powstało w nim 7 egzemplarzy prototypowego modelu FSM Beskid 106. Obecnie BOSMAL jest samodzielną placówką, wykonującą m.in. zlecenia przedsiębiorstwa FCA Poland.

Obok produkcji samochodów w zakładach filialnych powstawały m.in. rowery dziecięce FSM Reksio oraz rowery składane.

W 1992 r. na bazie majątku FSM powołano spółki działające na rynku samochodowym, odlewniczym i komponentów samochodowych, których właścicielami zostali Grupa Fiat i Skarb Państwa^[7].

Zakłady kombinatu

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych w skład kombinatu wchodziły następujące jednostki^[8]:

Nazwa jednostki	Siedziba	Wyroby
Zakład nr 1	Bielsko-Biała	samochody Syrena, samochody Polski Fiat 126p, zespoły napędowe do PF 126p, zawory, odlewy z metali nieżelaznych
Zakład nr 2	Tychy	samochody Polski Fiat 126p, FSM Cinquecento.
Zakład nr 3	Ustroń	odkuwki stalowe
Zakład nr 4	Skoczów	odkuwki stalowe
Zakład nr 5	Skoczów	odlewy żeliwne
Zakład nr 6	Częstochowa-Aniołów	linki i cięgna do pojazdów dwu i jednośladowych
Zakład nr 7	Sosnowiec	armatura drzwiowa, lampy WAZ, lampy Fiat
Zakład nr 8	Czechowice-Dziedzice	rowery, elementy kooperacyjne do samochodów Syrena
Zakład nr 9	Bielsko-Biała	obrabiarki, maszyny i urządzenia dla zakładów FSM
Zakład nr 10	Wapienica	elementy kooperacyjne do samochodów Syrena, noże do kos, brzytwy
Zakład nr 11	Bielsko-Biała	prace budowlano-montażowe
Zakład nr 12	Skoczów	elementy kooperacyjne do samochodów, wyciągarki, wózki paszowe
Pracownia Projektowa	Bielsko-Biała
Zakład Transportu	Bielsko-Biała
Ośrodek Badawczo-Rozwojowy	Bielsko-Biała

FSM w filmie

Główny bohater serialu Odlot Rafał Michalski (Artur Barciś) pracuje w FSM, najpierw na ślusarni a następnie tłoczni, zaś jego kolega Bolek Dąbek (Leszek Piskorz) na taśmie.

Galeria

• 
  FSM Syrena 105
• 
  FSM Syrena R-20
• 
  FSM Syrena Bosto
• 
  Polski Fiat 126p z lat 70.
• 
  Polski Fiat 126p FL – tył pojazdu
• 
  Polski Fiat 126 Bis – tył samochodu
• 
  Polski Fiat 126p Cabrio (BOSMAL)
• 
  FSM Cinquecento
• 
  Prototyp Polskiego Fiata 126p Bombel (w wersji pick-up)
• 
  Prototyp FSM Beskid 106
• 
  Makieta samochodu FSM Beskid 1760
• 
  Rower dziecięcy FSM Reksio

Przypisy

1. Aleksandra Brodziak, Onet: Agonia Fabryki Samochodów Małolitrażowych, czyli zderzenie kombinatu z transformacją. (pol.).
2. JOL: Tyski zakład Fiata ma 35 lat. 2010-09-19. [dostęp 2015-08-20]. (pol.).
3. Ponad 80 detali gumowych dla „FIATA 126 p”. „Nowiny”, s. 3, nr 280 z 11 października 1973.
4. MarcinM. Dobski MarcinM., „Przekręt wart 3 miliardy dolarów”, czyli jak sprzedawano FSM Fiatowi [online], Rzeczpospolita.pl [dostęp 2018-04-17] (pol.).
5. Przekręt stulecia. Jak oddano polską fabrykę samochodów za złotówkę! [online], polmedia.pl [dostęp 2018-04-17] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-18] (pol.).
6. FIAT i przekręty prywatyzacyjne FSM [online], mpolska24.pl [dostęp 2018-04-17] (pol.).
7. Fiat Auto Poland: to już dwie dekady [online], wnp.pl [dostęp 2019-05-15] (pol.).
8. Zdzisław Podbielski: Polski Fiat 126p, czyli Maluch. Warszawa: ZP, 2011. ISBN 978-83-61529-93-4. Brak numerów stron w książce

Bibliografia

• Andrzej Zieliński. Syreny z Bielska-Białej. [W:] „AUTO – Technika Motoryzacyjna”, nr 4, 1987, s. 29–31.
• Zdzisław Podbielski: Polski Fiat 126p, czyli Maluch. Warszawa: ZP, 2011, s. 212. ISBN 978-83-61529-93-4.

Kontrola autorytatywna (producent samochodów):

• VIAF: 139413176
• LCCN: no2017096439
• NUKAT: n98067698