Remove ads
Einojuhani Rautavaara (wym. fińska ˈɛi̯nɔjuhɑni ˈrɑu̯tɑvɑːrɑ; ur. 9 października 1928 w Helsinkach, zm. 27 lipca 2016 tamże) – fiński kompozytor muzyki poważnej uznawany za najwybitniejszego po Jeanie Sibeliusie, nauczyciel kompozycji i krytyk muzyczny.
 Rautavaara – zdjęcie z 1950 roku | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przyczyna śmierci |
powikłania po operacji |
| Gatunki |
muzyka poważna, neoklasycyzm, neoromantyzm, mistycyzm, serializm |
| Zawód |
kompozytor |
| Odznaczenia | |
  | |
Zostawił po sobie ponad 150 kompozycji, w tym 8 symfonii, 9 oper, 14 koncertów na różne instrumenty oraz kompozycji wokalnych i muzyki kameralnej. Jego twórczość jest zróżnicowana – początkowo tworzył kompozycje modernistyczne, opierające się na dodekafonii (np. opera Kaivos), potem jego muzyka była określana jako neoromantyczna i mistyczna, czego przykładem są Symfonia Nr. 7 Angel of Light i Autumn Gardens.
Remove ads
Wczesne lata
Einojuhani Rautavaara urodził się w Helsinkach 9 października 1928 roku[1][2].
Jego ojciec – Eino Rautavaara (1876–1939)[3], obdarzony barytonem, był jednym z założycieli Fińskiej Opery Narodowej (fiń. Suomen Kansallisooppera)[4], która z początku funkcjonowała pod nazwą Kotimainen Ooppera, a od 1914 roku jako Suomalainen Ooppera[3]. Na rzecz śpiewu porzucił karierę bankiera i udał się za granicę, by kształcić swój głos[3]. Współpracował z fińskimi kompozytorami m.in. z Selimem Palmgrenem (1878–1951) i Oskarem Merikantem (1868–1924)[3]. Stworzył wiele kreacji scenicznych, m.in. jako Alfio w operze „Rycerskość wieśniacza”, jako Kaspar w operze „Wolny strzelec” i jako Fryderyk von Telramund w operze „Lohengrin”[3]. Od 1912 roku pracował jako kantor w luterańskim kościele w helsińskiej dzielnicy Kallio[3]. W 1923 roku zrezygnował z kariery operowej i zajął się nauczaniem śpiewu i prowadzeniem chóru[3].
Jego matka Elsa była lekarzem i pomagała ubogim[4]. Dzieciństwo spędził w dzielnicy Kallio, gdzie jego ojciec pracował jako organista w kościele[4].
Kiedy urodził się Einojuhani, Eino miał karierę śpiewaczą za sobą[4]. Matka zorganizowała synowi lekcje gry na fortepianie, chociaż Einojuhani nie przejawiał jeszcze zainteresowań muzycznych[4]. Dopiero w latach 40. XX w., po śmierci rodziców, Einojuhani jako nastolatek zaczął interesować się muzyką[4]. Ojciec zmarł w sierpniu 1939 roku, a matka w kwietniu 1944 roku[4].
Po śmierci rodziców, Rautavaarą zaopiekowała się jego ciotka, Hilja Teräskeli, która zerwała z religijnością domu rodzinnego i podobnie jak jego matka studiowała medycynę[4]. Razem udali się do Turku, gdzie Hilja została mianowana profesorem na wydziale okulistyki miejscowego uniwersytetu[4]. Rautavaara znalazł tam biografie kompozytorów Sävelten mestareita opracowane przez fińskiego kompozytora Sulha Rantę (1901–1960), które stały się natchnieniem do pisania własnych kompozycji[4]. Nie uczył się jednak systematycznie – przeżywał okres wzlotów i upadków, czasem zaczynał wręcz naukę od nowa[4]. Okres ten skończył się, gdy miał 17 lat[1] – znalazł wtedy nową nauczycielkę – Astrid Joutseno[4]. Jej liberalne podejście odpowiadało przyszłemu kompozytorowi[4].
Następnie rozpoczął studia muzykologiczne na Uniwersytecie w Helsinkach, ukończył je w 1953 roku[5][6].
Studia
W 1948 roku został przyjęty do Akademii Sibeliusa w Helsinkach[4]. Początkowo zapisał się na zajęcia z kompozycji do Selima Palmgrena (1878–1951), ten jednak uznał, że Rautavaara musi najpierw zdobyć dobre podstawy z harmonii[4]. Dopiero po śmierci Palmgrena w 1951 roku, kiedy katedrę kompozycji objął Aarre Merikanto (1893–1958)[7], Rautavaara został przyjęty w poczet studentów kompozycji, a Merikanto zachęcał go, by został kompozytorem[4].
W 1955 roku Fundacja Kusewickiego (ang. Koussevitzky Foundation) z okazji 90. urodzin Sibeliusa podarowała kompozytorowi stypendium dla młodego muzyka wybranego przez Sibeliusa[4]. Stypendium umożliwiało pobyt w Tanglewood Music Center i studia w Juilliard School lub w Eastman School of Music[4]. Sibelius wybrał Rautavaarę, którego utwory słyszał grane w radio[4]. W 1953 roku Rautavaara stworzył neoklasyczny utwór A Requiem in Our Time, a rok później wygrał konkurs kompozytorski Thora Johnsona (1913–1975) (ang. Thor Johnson Composer’s Competition) w Cincinnati[8][4]. W tym okresie powstał też pierwszy kwartet smyczkowy oraz inspirowany muzyką ludową Pelimannit[4].
Rautavaara studiował w Juilliard School w latach 1955–1956 u Vincenta Persichettiego (1915–1987), a w roku 1955 u Rogera Sessionsa (1896–1985) i Aarona Coplanda (1900–1990) w ramach szkoły letniej muzycznej w Tanglewood Music Center w Tanglewood[4][9][8][6]. Amerykańscy nauczyciele zachęcili go do eksperymentów z atonalnością[4].
Powrót do Europy
Rautavaara wrócił do Europy w 1957 roku, uzyskał dyplom Akademii Sibeliusa[10] i w tym samym roku rozpoczął naukę u Wladimira Vogla (1896–1984) w szwajcarskiej Asconie[6]. W latach 1957–1958 uczył się w Hochschule für Musik und Tanz (Szkoła Muzyki i Tańca) w Kolonii u Rudolfa Petzolda[6]. Poznawał wtedy technikę dodekafoniczną i jej „dramatyzm”[4] i stworzył operę Kaivos (pol. „Kopalnia”) na niej opartej (1957–58/60)[4][11][3][10]. Kaivos zapoczątkowała dodekafoniczny okres twórczości Rautavaary, który trwał dziesięć lat[3]. Potem porzucił ten gatunek na 20 lat, skupiając się na kompozycjach kameralnych, orkiestrowych i wokalnych[11].
W latach 1957–1959 pracował jako adiunkt na Akademii Sibeliusa[6].
W lutym 1959 roku, nauczycielka muzyki i mezzosopranistka Mariaheidi Suovanen (1927–2004) poprosiła kompozytora o towarzyszenie jej podczas uroczystości z okazji 20-lecia Fińskiej Fundacji Kultury (fiń. Suomen Kulttuurirahasto)[4][12]. Tak rozpoczęły się relacje między Rautavaarą a Suovanen, którzy wkrótce wzięli ślub[4][12]. Małżeństwo trwało ponad 20 lat, jednak nie było udane i zakończyło się w 1982 roku[4][12]. Para miała troje dzieci: Yrję, Markojuhaniego i Olofa[13]. Mimo niepowodzeń osobistych Rautavaara przeżywał twórczy okres w karierze kompozytorskiej. Powstało wtedy wiele jego wybitnych dzieł, np. „Anioł Zmierzchu” (Angel of Dusk)[4].
Sukces międzynarodowy
W latach 1959–1961 Rautavaara był archiwistą Helsińskiej Orkiestry Filharmonicznej (fiń. Helsingin kaupunginorkesteri)[6][10]. Cztery lata później został dyrektorem Instytutu Muzycznego Käpylä (fiń. Käpylän musiikkiopisto) w Helsinkach[6]. Stanowisko to piastował do 1966 roku, gdy rozpoczął pracę dydaktyczną w Akademii Sibeliusa, gdzie prowadził zajęcia ze studentami do 1990 roku – od roku 1966 nauczał teorii muzyki, a w latach 1976–1988 kompozycji[6][10]. Jego uczniami byli m.in.: Kalevi Aho[14], Magnus Lindberg[15][16], Olli Mustonen[17] i Esa-Pekka Salonen[18]. W okresie tym zajmował się również krytyką muzyczną[10].
W 1971 roku Uniwersytet w Oulu zamówił u Rautavaary kantatę, która miała być wykonana podczas pierwszej w historii uczelni uroczystości nadania stopni naukowych w następnym roku[4][10]. Rautavaara zdecydował się stworzyć niekonwencjonalną kantatę i zamiast chóru użył w swoim utworze głosów arktycznych ptaków nagranych na taśmę magnetofonową. Tak powstała kompozycja „Arktyczny śpiew” (Cantus arcticus) znana także jako „Koncert na ptaki i orkiestrę”[4]. Wykorzystuje ona m.in. łabędzia krzykliwego (Cygnus cygnus) i górniczka zwyczajnego (Eremophila alpestris)[19].
Wykonanie kompozycji okazało się międzynarodowym sukcesem[4][11]. W 1975 roku Rautavaara został przyjęty do Szwedzkiej Królewskiej Akademii Muzycznej[10]. W latach 1982–1985 stworzył operę „Tomasz” (Thomas)[11][3].
W 1984 roku Rautavaara poślubił piosenkarkę i pedagog Sinikkę Koivisto[20]. Od 1998 roku mieszkał w Helsinkach. Brał udział w sesjach nagraniowych. W międzyczasie pisał Symfonię Nr. 7 na zlecenie Orkiestry Symfonicznej w Bloomington. Postanowił nazwać ją „Symfonią Bloomington”, jednak Reijo Kiilunen (założyciel fińskiej wytwórni muzycznej wydającej muzykę klasyczną – „Ondine”) podpowiedział mu nowy tytuł, którym dzieło zostało ostatecznie opatrzone. Nowa nazwa – „Anioł Światła” (Angel of the Light) – zaskoczyła publiczność i przyczyniła się wraz z kampanią reklamową do zwiększenia popularności dzieła[21].
Ostatnie lata
W styczniu 2004 roku Rautavaara niemal umarł po doznaniu rozwarstwienia aorty[4]. Jego żona była przy nim i zdążyła wezwać pomoc na czas[4]. Kompozytor został na sześć miesięcy przeniesiony do szpitala[4]. Gdy odzyskał pełnię zdrowia i go opuścił, powrócił do komponowania[4]. Zmarł 27 lipca 2016 roku[1] w szpitalu w Helsinkach wskutek komplikacji pooperacyjnych[2][20][22].
Remove ads
Rautavaara był pracowitym i płodnym kompozytorem, piszącym w wielu stylach i gatunkach. Stworzył ponad 150 kompozycji[23]. Główną częścią jego spuścizny są symfonie (8) i koncerty (14)[23]. Tworzył też muzykę kameralną: kwartety smyczkowe, duety na gitarę i głos i wiele innych. W jego dorobku znajdują się też opery, często biograficzne – „Tomasz” (Thomas), Vincent czy Aleksis Kivi oraz czerpiące z fińskiego eposu Kalevala – „Mit o Sampo” (Sammon ryöstö) czy „Marjatta, skromna dziewczyna” (Marjatta matala neiti)[3]. Rautavaara uznawany jest za najwybitniejszego fińskiego kompozytora po Jeanie Sibeliusie[1][22]. Jego twórczość można podzielić na kilka okresów[24]:
Lata 60. XX wieku
Wczesne kompozycje Rautavaary były otwarcie modernistyczne, często wykorzystywały technikę 12-tonową. Wraz z Erikiem Bergmanem, Rautavaara był pionierem muzyki serialnej w Finlandii. Symfonia Nr. 3 z 1961 roku jest najprawdopodobniej pierwszym w całości serialnym utworem fińskim[9]. Z wczesnego okresu pochodzi wiele dzieł fortepianowych, zwłaszcza sonat. Innymi ważnymi pracami stworzonymi w tym czasie są Symfonia Nr. 4, a także pierwsza opera Rautavaary – Kaivos (pol. „Kopalnia”), której libretto – napisane również przez kompozytora[10] – powstało z inspiracji opowiadaniami węgierskich emigrantów, którzy uciekli do Szwajcarii po upadku powstania węgierskiego w 1956 roku[3]. Emigranci opowiadali o górnikach uwiezionych pod ziemią[3]. Kaivos opowiada historię górników podczas rządów totalitarnych, którzy przeciwstawiają się partii rządzącej i rozpoczynają strajk[3]. Rautavaara zgłosił Kaivos do konkursu dla kompozytorów Fundacji Jenny i Anttiego Wihuri, jednak dzieło nie zdobyło nagrody, a jedynie dyplom, ponieważ organizatorzy obawiali się reakcji ZSRR, z którym Finlandia chciała zachować jak najlepsze relacje[3]. Opera doczekała się jedynie produkcji telewizyjnej w 1963 roku – pierwszej produkcji opery w historii telewizji fińskiej[10], a na deskach teatralnych została wystawiona prawie 50 lat po powstaniu[25]. Jej Wykonanie z Tampere z 2010 roku zostało nominowane do Grammy, jednak nagrody nie zdobyło[26][27]. Sam Rautavaara uważał Kaivos za prawdopodobnie najlepszą operę jaką napisał[25][3].
Pod koniec lat 60. XX w. Rautavaara odszedł od kompozycji serialnych i zmienił styl komponowania[9]. Zainspirowali go inni kompozytorzy, m.in. Johann Sebastian Bach (I Koncert wiolonczelowy) i Claude Debussy (Anadyomene). Dzieła Rautavaary stały się eklektyczne oraz bardziej romantyczne[28][29].
1970–1979
Lata 70. XX wieku to najpłodniejszy okres kompozytora. Większość kompozycji utworzonych w tym czasie jest popularnych do dziś. Kompozycje Rautavaary stały się bardziej delikatne, subtelne i sentymentalne; ważną rolę zaczął odgrywać w nich chór. Powstało wtedy wiele kompozycji na chór, z których wyróżniają się m.in. Vigilia i True and False Unicorn – oba z 1971 roku. Następnie powstała kompozycja „Arktyczny śpiew” (Cantus Arcticus) na głosy ptaków nagrane na taśmę magnetyczną i orkiestrę oraz „Księga życia” (Elämän kirja) na chór żeński – oba z 1972 roku[24][5].
Rautavaara tworzył też dzieła operowe – część z nich została zainspirowana poematem Kalevala, jak np.: „Mit o Sampo” (Sammon ryöstö) (1981) czy „Marjatta, skromna dziewczyna” (Marjatta matala neiti) (1975)[3]. Późniejsze utwory operowe to: „Tomasz” (Thomas) (1982–85) – opera o XII-wiecznym biskupie Tomaszu, który zabiegał o chrystianizację Finlandii, lecz zrezygnował ze stanowiska oskarżony o sfałszowanie depeszy papieskiej; Vincent (1986–87) – opera o Vincencie van Goghu i „Dom słońca” (Auringon talo) (1989-90) – opera o bliźniaczkach, które wraz ze swoimi bogatymi rodzicami musiały wyemigrować z Rosji do Finlandii po rewolucji[3]. Ich wykonanie było sukcesem i przyniosło sławę oraz renomę Rautavaary jako kompozytora oper[6][2].
1980–1990
Kompozycje Rautavaary z tego okresu zmieniły nieco swój styl, na bardziej mistyczny i neoromantyczny. Powstało też wiele dzieł inspirowanych aniołami, często z nimi w tytule np. Symfonia Nr. 7 „Anioł światła” czy koncert na kontrabas i orkiestrę „Anioł zmierzchu”[30]. Kompozytor zaczął chętnie wykorzystywać kontrapunkt aleatoryczny. Symfonia Nr. 7 w wykonaniu Helsińskiej Orkiestry Symfonicznej zdobyła w 1997 roku Cannes Classical Award w kategorii Najlepsze Nagranie Muzyki Żyjącego Kompozytora (ang. Best Disc of Music by a Living Composer) oraz nominację do nagrody Grammy[31]. Z tego okresu pochodzi też III Koncert fortepianowy („Dar Snów”).
2000–2016
W tym okresie powstawały głównie utwory orkiestrowe, np. Book of Visions, Manhattan Trilogy oraz Before the Icons – kontynuacja utworu fortepianowego Icons. W 2005 roku powstał utwór na skrzypce i fortepian „Stracone krajobrazy” (Lost landscapes) wykonany po raz pierwszy przez japońską skrzypaczkę Midori Gotō[32]. Dzieło A Tapestry of Life zostało wykonane premierowo przez Nowozelandzką Orkiestrę Symfoniczną w kwietniu 2008 roku[33]. Następnie powstał koncert perkusyjny „Inkantacje” oraz drugi koncert wiolonczelowy napisany dla norweskiego wiolonczelisty Trulsowi Mørkowi[34]. W 2010 roku powstało Christmas Carol wykonane przez chór dziecięcy i męski King’s College (Cambridge) na Festiwalu Dziewięciu Lekcji i Kolęd (ang. Festival of Nine Lessons and Carols)[35]. W 2011 powstały dwie większe kompozycje – Missa a Capella i Into the Heart of Light[24].
Remove ads
| Dorobek kompozytorski | ||
|---|---|---|
| Gatunek/zespół | Liczba | Przykłady znanych dzieł |
| Opery | 9 | „Kopalnia” (1957–58/60), „Marjatta, skromna dziewczyna” (1975), „Mit o Sampo” (1981), „Tomasz” (1982–85), Vincent (1986–87), Aleksis Kivi (1995–96), „Dom słońca” (1990), Rasputin (2001–03)[5][3] |
| Symfonie | 8 | Symfonia Nr. 1 (1955–56/1988/2003), Symfonia Nr. 2 (1957/1984), Symfonia Nr. 3 (1961), Symfonia Nr. 4 Arabescata (1962), Symfonia Nr. 5 (1986), Symfonia Nr. 6 Vincentiana (1992), Symfonia Nr. 7 Angel of Light (1994), Symfonia Nr. 8 The Journey (1999)[5] |
| Koncerty | 12 | Koncerty fortepianowe (I i III), „Tańce z wiatrem” – koncert na flet i orkiestrę (1975)[5], „Anioł zmierzchu” – koncert na kontrabas i orkiestrę (1980)[5], „Gift of Dreams” – koncert na fortepian i orkiestrę (1998)[5], „Inkantacje” – koncert na perkusję i orkiestrę (2008)[5], „W stronę horyzontu” – koncert na wiolonczelę i orkiestrę Nr. 2 (2008–09)[5] |
| Chóralne (z orkiestrą) | 4 | Children’s Mass (Lapsimessu) (1973) |
| Orkiestrowe | 13 | Cantus Arcticus (1972), Autumn Gardens (1999), Manhattan Trilogy (2004)[5] |
| Orkiestra smyczkowa | 16 | The Fiddlers (Pelimannit) (1952), Canto (5 części) (1960, 1961, 1972, 1992)[5] |
| Orkiestra dęta | 3 | A Requiem in Our Time (1953)[5] |
| Muzyka kameralna | 23 | Kwartety smyczkowe, sonaty (flet, gitara, wiolonczela), „Ballada na harfę i smyczki” (1973/1981)[5] |
| Fortepian (solo) | 14 | Sonaty (2), etiudy, trzy symetryczne preludia, partita, Icons |
| Chór a capella | 27 | Motety, True & False Unicorn, kantaty |
| Wokalne | 10 | The Trip, Dream World, Sonety |
- 1954 – pierwsza nagroda w konkursie kompozytorskim Thora Johnsona[8][4][10]
- 1965 – Nagroda Sibeliusa przyznawana przez Fundację Wihuri (ang. Wihuri Sibelius Prize)[1]
- 1965 – członek Szwedzkiej Królewskiej Akademii Muzycznej[10]
- 1968 – Medal Pro Finlandia Orderu Lwa Finlandii[36]
- 1983 – tytuł doctora honoris causa uniwersytetu w Oulu[10]
- 1985 – Fińska Nagroda Państwowa w dziedzinie muzyki[1]
- 1985 – Komandor Orderu Lwa Finlandii[37]
- 2012 – Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi (Węgry)[37]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads