Demokracja bezpośrednia

Demokracja bezpośrednia (z greckiego demos = lud oraz kratos = władza, czyli bezpośrednie rządy ludu) – system polityczny, w którym decyzje podejmuje się przez głosowanie ludowe (plebiscyt, referendum), w którym wziąć udział mogą wszyscy obywatele uprawnieni do głosowania. W demokracji bezpośredniej, w porównaniu do obecnej w większości państw zachodnich demokracji pośredniej, obywatele mają większy i bezpośredni wpływ na podejmowane decyzje.

Ten artykuł dotyczy systemu politycznego. Zobacz też: Demokracja Bezpośrednia.

Landsgemeinde (zgromadzenie ludowe) – jedna z najstarszych i najprostszych form demokracji bezpośredniej, funkcjonująca w niektórych kantonach w Szwajcarii.

Historia

Osobny artykuł: Wiec.

Początki demokracji bezpośredniej sięgają starożytnych Aten (demokracja ateńska, eklezja), w Sparcie organizowano apellę. W Szwajcarii odbywały się zgromadzenia ludowe zwane Landsgemeinde.

Współczesne występowanie

Elementy demokracji bezpośredniej występują w większości współczesnych systemów demokracji pośredniej, w Polsce są to głównie referenda lokalne w sprawie odwołania organów samorządu terytorialnego oraz referenda ogólnopolskie w najważniejszych decyzji przez referenda i większość ważnych decyzji podejmuje parlament

Innym krajem, w którym możemy mówić o demokracji bezpośredniej, była Libia za czasów Kaddafiego. Tamten ustrój nie był jednak demokracją bezpośrednią w typowym sensie tego słowa, przypominał raczej demokrację pośrednią, jednak społeczeństwo posiadało możliwość kontroli swojego reprezentanta (można było go zmienić przed upływem kadencji, musiał wypełniać postanowienia społeczeństwa; system podobny do demokracji szlacheckiej z czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, lecz w rządach brać udział mógł każdy obywatel. Niestety, nie zawsze system był wykorzystywany w praktyce^[1].

.

Porównanie demokracji pośredniej i bezpośredniej

Demokracja bezpośrednia pozwala uniknąć niektórych problemów demokracji pośredniej:

• Wynik referendum oddaje opinię ludzi w danej chwili, nie w chwili ostatnich wyborów. W krajach, gdzie przez ten czas następują zwykle duże zmiany poparcia dla ugrupowań politycznych (tak jak np. w Polsce), demokracja pośrednia może prowadzić do podejmowania decyzji wbrew woli wyborców. W demokracji pośredniej częściowo przeciwdziałać mogłyby temu częstsze wybory (np. co rok).
• Głosowania na jedną z dwóch możliwych propozycji, jakimi są typowe referenda, są całkowicie odporne na głosowanie taktyczne. Nie jest możliwe stworzenie takiego systemu dla większej liczby opcji, a typowe systemy wyborcze nie umożliwiają wyborcom podania list priorytetów kandydatów itp. Jednak w praktyce niemal każdy problem można rozstrzygnąć na więcej niż dwa sposoby.
• Referendum umożliwia wypowiedzenie się w dowolnej sprawie. Jeśli ktoś zgadza się z jedną opcją polityczną w pewnych sprawach, a nie zgadza się w innych, w demokracji pośredniej nie będzie dobrze reprezentowany. W demokracji bezpośredniej ma on możliwość głosować w każdej sprawie według własnego uznania, niezależnie od stanowiska partii politycznych.
• Wyborcy mogą podjąć decyzję w konkretnej sprawie wbrew woli establishmentu politycznego.
• Decydujący są odporni na różnego typu naciski, korupcję i inne czynniki, które powodują podejmowanie decyzji wbrew woli wyborców w przypadku demokracji pośredniej.
• Wyborcy mogą wykazywać większą inicjatywę w zarządzaniu państwem, mogą na przykład ustalać temat głosowania (np. w referendum wstępnym).

Przeciwnicy demokracji bezpośredniej wskazują na jej wady:

• Na sprawowanie władzy mogą mieć wpływ osoby nieprzygotowane.
• Osoby głosujące w referendum mogą ulegać emocjom i dokonać nieracjonalnego wyboru.
• Głosujący mogą kierować się własnym interesem, a niekoniecznie tym, co jest najlepsze dla państwa.
• Referenda mogą wiele kosztować.
• Wprowadzenie systemu odwoływania polityków może spowodować destabilizację sytuacji politycznej w kraju.

Efekty stosowania demokracji bezpośredniej

• Im większe zastosowanie mają elementy demokracji bezpośredniej, tym większe jest tzw. „zadowolenie z życia” (niem. Lebenszufriedenheit; ang. life-satisfaction). Efekt ten ma bardzo wysoki poziom istotności statystycznej (ang. statistically significant) i ma porównywalny wpływ na „zadowolenie z życia“, co wzrost dochodów^[2]. Z większego zadowolenia z życia wraz ze wzrostem partycypacji korzystają w równym stopniu wszyscy obywatele bez względu na wysokość dochodów, wykształcenie i płeć^[3].
• Dochód na głowę w jednostkach terytorialnych o „silniejszej” demokracji bezpośredniej jest znacznie wyższy aniżeli w jednostkach terytorialnych o stosunkowo mniej rozwiniętych możliwościach współdecydowania (demokracji bezpośredniej)^[4].
• Wydatki i przychody jednostek terytorialnych, w których zastosowanie ma demokracja bezpośrednia, są niższe^[4].
• Im więcej demokracji bezpośredniej, tym niższe są koszty sektora publicznego^[4][5][6].
• Zwiększa się skuteczność administracji publicznej (ang. "higher government efficiency")^[6].
• Zmniejsza się poziom długu publicznego (deficyt budżetowy maleje)^[6].
• Zmniejsza się korupcja^[6].
• Wydatki publiczne na edukację na głowę mieszkańca są wyższe, jeśli możliwe jest przeprowadzanie referendów^[4].
• Ceny gruntów są wyższe, ponieważ ludzie wolą mieszkać i pracować w gminach o wyższym wskaźniku demokracji bezpośredniej^[4].
• W demokracji bezpośredniej ludzie chętniej płacą podatki, aniżeli w demokracji reprezentatywnej (mniejsza jest skala zjawiska uchylania się od płacenia podatków)^[4][7][8].
• Podatki są niższe w jednostkach terytorialnych o rozwiniętej demokracji bezpośredniej^[9][10][11].

Narzędzia demokracji bezpośredniej

Referendum

Osobny artykuł: referendum.

• Referenda – podział ze względu na moc prawną wyniku
  • referendum konstytutywne (stanowiące) – decyzja jest wiążąca;
  • referendum konsultatywne (opiniodawcze) – zasięganie opinii.
• Referenda – podział ze względu na zobowiązanie władz do organizacji
  • referendum obligatoryjne – trzeba przeprowadzić;
  • referendum fakultatywne – można przeprowadzić.
• Referenda – podział ze względu na sposób sformułowania pytania
  • referendum aprobatywne (afirmatywne) – przyjęcie;
  • referendum derogacyjne – odrzucenie.
• Referenda – podział ze względu na zasięg terytorialny
  • referendum ogólnokrajowe – na terytorium całego kraju;
  • referendum lokalne – na wybranym terytorium (w Polsce – województwo, powiat, gmina).

Weto ludowe

Osobny artykuł: Weto ludowe.

• Wystąpienie przeciwko uchwalonej ustawie
• skutkiem jest często przeprowadzenie referendum

Konsultacja ludowa

• wyrażenie woli obywateli poprzez głosowanie w jakiejś sprawie, wynik nie jest wiążący

Zgromadzenie ludowe

• Zgromadzenie ogółu uprawnionych do podejmowania decyzji
  • Szwajcaria Landsgemeinde

Plebiscyt

Osobny artykuł: Plebiscyt terytorialny.

Inną formą demokracji bezpośredniej jest plebiscyt. Rozstrzyga on kwestie o charakterze kompleksowym, głosujący biorą pod uwagę całokształt warunków (np. przynależność terytorium do danego państwa, a tym samym ustroju).

Inicjatywa ludowa

• wszczęcie postępowania ustawodawczego przez określoną liczbę uprawnionych obywateli np. Szwajcaria, Włochy, Austria, Polska

Osobny artykuł: Obywatelska inicjatywa ustawodawcza.

Istnieje również możliwość zgłoszenia inicjatywy ustawodawczej (lub weta obywatelskiego). Obywatele mogą w ten sposób inicjować tworzenie aktów prawnych lub ich odrzucenie. Określona liczba obywateli (w Polsce sto tysięcy osób mających czynne prawo wyborcze w wyborach parlamentarnych) może przedłożyć konkretną propozycję lub tylko założenia.

Głosowanie przez Internet

Osobny artykuł: Demokracja elektroniczna.

Wynalazek internetu pozwala na tworzenie systemów zarządzania państwem i samorządem w oparciu o demokrację bezpośrednią. Technologia ta może stać się podstawą przyszłych systemów politycznych.

Zobacz też

• referendum
• ustrój polityczny Szwajcarii
• kropkokracja
• budżet partycypacyjny
• recall