Czas (językoznawstwo)

Czas – kategoria językowa określająca w czasie czynność, zjawisko lub stan, o których mowa w zdaniu.

Czas, wraz z trybem, aspektem, stroną i osobą, jest charakterystyczny dla czasownika, zwłaszcza w językach indoeuropejskich.

Czasu często nie daje się łatwo przełożyć z jednego języka na drugi. Mimo istnienia we wszystkich językach prostego czasu teraźniejszego^[a] zakres jego użycia może podlegać znaczącym wahaniom, np. język hiszpański używa go w celu opisania czynności właśnie trwających, podczas gdy angielski stosuje go do ogólnego scharakteryzowania jakiegoś wydarzenia, a w języku japońskim czas ten należałoby raczej nazwać „nieprzeszłym”, gdyż wyraża także przyszłe zdarzenia.

Swoje odbicie w formach czasu i trybu może znaleźć m.in. stopień pewności mówcy do przekazywanej informacji, częstotliwość wykonywanej czynności, jej trwanie lub zakończenie, a nawet to, czy była poznana osobiście, czy zasłyszana. Prowadzi to do powstawania nowych teorii, różnie określających liczbę czasów w danym języku.

W językoznawstwie wyróżnia się zazwyczaj następujące czasy:

• plusquamperfectum – zaprzeszły
• perfekt (perfectum) – przeszły dokonany, często o pewnym związku z teraźniejszością
• aoryst (aoristum) – przeszły dokonany
• imperfekt (imperfectum) – przeszły niedokonany, opisowy
• praesens – teraźniejszy
• futurum II (exactum) – przedprzyszły
• futurum I – przyszły

Powyższe zestawienie charakterystyczne jest jednak przede wszystkim dla języków indoeuropejskich (z zastrzeżeniem, że nie każdy język tej rodziny dysponuje wszystkimi czasami z listy). Istnieją też języki o zupełnie odmiennym systemie czasów, takie jak np. język hopi, długo uznawany za język zupełnie pozbawiony czasów; zwraca się jednak w jego przypadku uwagę na opozycję kategorii gramatycznej subiektywności i obiektywności w opisie zdarzeń jako na system analogiczny do czasowego.

W niektórych językach świata (np. w części języków austronezyjskich czy też w języku chińskim) nie występuje gramatyczna kategoria czasu (nie jest wyrażany morfologicznie), przy czym czas może być określony przy użyciu dodatkowych elementów zdaniowych (partykuł, przysłówków)^[1][2].

Tradycyjne (oparte na analizie języków indoeuropejskich) rozumienie kategorii czasu bywa zatem mało użyteczne w przypadku języków spoza tej rodziny.

Język polski

W języku polskim występują trzy czasy:

			Czasy
			Morfologiczne				Z czasownikiem posiłkowym
			Przeszły		Teraźniejszy	Przyszły
			Dokonany	Niedokonany		Prosty	Złożony
1 os.	l. mn		zjedliśmy	jedliśmy	jemy	zjemy	będziemy jeść/jedli
	l. poj		zjadłem	jadłem	jem	zjem	będę jeść/jadł
2 os.	l. mn		zjedliście	jedliście	jecie	zjecie	będziecie jeść/jedli
	l. poj		zjadłeś	jadłeś	jesz	zjesz	będziesz jeść/jadł
3 os.	l. mn		zjedli	jedli	jedzą	zjedzą	będą jeść/jedli
	l. poj	On	zjadł	jadł	je	zje	będzie jeść/jadł będzie jeść/jadła będzie jeść/jadło
		Ona	zjadła	jadła
		Ono	zjadło	jadło

Podział czasu przyszłego na prosty i złożony bywa jednak w polszczyźnie kwestionowany z uwagi na fakt, że w pierwszym występują tylko czasowniki dokonane, w drugim tylko niedokonane – są to więc raczej różne sposoby budowania jednego czasu przyszłego dla czasowników o różnych aspektach. Z drugiej strony za wyróżnieniem dwóch czasów przyszłych przemawia ich różna konstrukcja (w szczególności użycie czasownika posiłkowego w czasie złożonym, którego brak w czasie prostym).

Natomiast w czasie przeszłym czasowniki o różnych aspektach nie tworzą odrębnych form gramatycznych (np. czasowniki pisać i napisać przyjmują w czasie przeszłym formy identycznie pod względem fleksyjnym).

Czas zaprzeszły istniał w dawnej polszczyźnie i dziś w mowie potocznej jest nieużywany. W języku pisanym i uroczystym bywa stosowany w sytuacjach szczególnych, dla podkreślenia uprzedniości czasowej danego zdarzenia np. Rozmawiałem z człowiekiem, którego spotkałem był w teatrze (czasownik spotkałem był dotyczy zdarzenia wcześniejszego, nierównoczesnego).

Język angielski

Angielski ma tylko dwa czasy morfologiczne: teraźniejszy (lub nie-przeszły), jak w He goes (On idzie), i przeszły (lub przedterminowy), jak w He went (On poszedł). Nie-przeszłość zwykle odnosi się do teraźniejszości, ale czasem do przyszłości (jak w bus leaves tomorrow (autobus odjeżdża jutro)). (Czasami jednak odwołuje się do przeszłości w tak zwanej teraźniejszości historycznej).

Konstrukcje z czasownikami posiłkowymii will (będzie) i shall (powinno) odnoszą się także do przyszłości (chociaż mają również inne zastosowania); są one często określane jako czas przyszły angielski. Rzadziej formy z czasownikami posiłkowymi would (końcówka -by) i (rzadziej) should (powinno) są opisywane jako czas względny, przyszłość w przeszłości który na polski tłumaczy w trybie przypuszczającym. (Te same formy są używane dla warunkowego nastroju i dla różnych innych znaczeń.)

Teraźniejszość i przeszłość są rozróżniane przez formę czasownika, używając albo przegłosu (sing (s) ~ sang), albo imiesłowu (walk (s) ~ walked).

Angielski ma również ciągły (progresywny) aspekt i aspekt dokonany; razem tworzą cztery typy aspektowe: proste, ciągłe, dokonany i dokonany ciągły. Każdy z nich może łączyć się z czasami, tworząc duży zestaw różnych konstrukcji, głównie obejmujących jeden lub więcej czasowników pomocniczych wraz z imiesłowem lub bezokolicznikiem:

		Czasy
		Morfologiczne		Z czasownikiem posiłkowym
		Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Przyszły w przeszłości
Aspekty	Prosty	go(es)	went	will go	would go
	Ciągły	am/is/are going	was/were going	will be going	would be going
	Dokonany, zaprzeszły	have/has gone	had gone	will have gone	would have gone
	Dokonany, zaprzeszły ciągły	have/has been going	had been going	will have been going	would have been going

Uwagi

1. W przypadku niektórych języków, ze względu na skrajnie odmienny system czasowy od indoeuropejskiego, należałoby w tym wypadku mówić raczej o „czasie podstawowym”.

Przypisy

1. WolfgangW. Klein WolfgangW., PingP. Li PingP., Introduction, [w:] WolfgangW. Klein, PingP. Li (red.), The Expression of Time, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2009 (The Expression of Cognitive Categories 3), s. 1–4, DOI: 10.1515/9783110199031.1, ISBN 978-3-11-019903-1, ISBN 978-3-11-019581-1, ISBN 978-3-11-019582-8, OCLC 774092161 (ang.).
2. MaggieM. Tallerman MaggieM., Understanding Syntax, wyd. 3, Abingdon–New York: Routledge, 2013, s. 42, DOI: 10.4324/9780203778579, ISBN 978-0-2037-7857-9, ISBN 978-1-4441-1205-4, ISBN 978-1-4441-4981-4, OCLC 1082214118 [dostęp 2024-11-17] (ang.).

Linki zewnętrzne

• FriedrichF. Hamm FriedrichF., OliverO. Bott OliverO., Tense and Aspect, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 17 września 2018, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-09-18] (ang.). (Czas i aspekt)

Kontrola autorytatywna (kategoria gramatyczna):

• LCCN: sh85133932
• GND: 4059446-4
• NDL: 00577078
• BnF: 11939919j
• BNCF: 37436
• NKC: ph164932, ph115098
• BNE: XX542744
• J9U: 987007529405805171
• LNB: 000342024

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/tense
• Universalis: temps-grammaire
• БРЭ: 2333843
• DSDE: tempus