Cząber

Cząber (Satureja L.) – rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Obejmuje ok. 38^[4]–50^[5] gatunków. Występują one w basenie Morza Śródziemnego (w tym 12 gatunków w Europie^[6]) oraz w południowo-zachodniej Azji, sięgając na wschodzie po Iran^[4]. Rośliny te zasiedlają miejsca suche i słoneczne, w tym także klify nadmorskie^[6]. Aromatyczne liście używane są jako przyprawy, w szczególności wykorzystuje się w tym zakresie cząber ogrodowy, w mniejszym stopniu cząber górski o słabszym aromacie^[4].

Cząber

Morfologia (cząber górski)
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	cząber
Nazwa systematyczna
Satureja L. Sp. Pl. 567. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny
Satureja hortensis L.[3]

Cząber ogrodowy

Morfologia

Cząber górski

Satureja spicigera

Pokrój

Rośliny zielne, zarówno jednoroczne jak i byliny, a także krzewinki. Osiągają do 50 cm wysokości^[6].

Liście

Naprzemianległe, całobrzegie, równowąskie do jajowatych^[6].

Kwiaty

Zebrane w okółkach wspartych liśćmi w szczytowej części pędu lub w luźnych wierzchotkach. Kielich zrosłodziałkowy, z 5 ząbkami na szczycie i 10 (rzadziej 11 do 13) żyłkami przewodzącymi na rurce. Korona pięciopłatkowa, biała lub fioletoworóżowa. Płatki tworzą rurkę zakończoną dwoma wargami, górną niepodzieloną lub z wcięciem na szczycie i dolną z trzema łatkami. Cztery pręciki, schowane w rurce korony. Zalążnia złożona z dwóch owocolistków, dwukomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza, z dwudzielnym znamieniem o równych ramionach^[6].

Owoce

Czterodzielne rozłupnie, rozpadające się na cztery pojedyncze rozłupki^[6].

Systematyka

Synonimy^[7]

Argantoniella G. López & R. Morales, Ceratominthe Briq., Euhesperida Brullo & Furnari, Oreospacus Phil.

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Należy do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.), która jest jednym z kladów w obrębie rzędu jasnotowców (Lamiales) Bromhead z grupy astrowych spośród roślin okrytonasiennych^[2].

Pozycja w systemie Reveala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takhtajan, rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), podrząd Lamiineae Bessey in C.K. Adams, rodzina jasnotowate (Lamiaceae Lindl.), podrodzina Saturejoideae Kostel., plemię Saturejeae Benth., rodzaj cząber (Satureja L.)^[8]:

Wykaz gatunków^[5][9]

• Satureja adamovicii Šilić
• Satureja aintabensis P.H.Davis
• Satureja amani P.H.Davis
• Satureja atropatana Bunge
• Satureja avromanica Maroofi
• Satureja bachtiarica Bunge
• Satureja boissieri Hausskn. ex Boiss.
• Satureja bzybica Woronow
• Satureja × caroli-paui G.López
• Satureja cilicica P.H.Davis
• Satureja coerulea Janka – cząber błękitny
• Satureja cuneifolia Ten.
• Satureja × delpozoi Sánchez-Gómez, J.F.Jiménez & R.Morales
• Satureja edmondii Briq.
• Satureja × exspectata G.López
• Satureja fortii Pamp.
• Satureja fukarekii Šilić
• Satureja hellenica Halácsy
• Satureja hintoniorum B.L. Turner
• Satureja hortensis L. – cząber ogrodowy
• Satureja horvatii Šilić
• Satureja icarica P.H.Davis
• Satureja innota (Pau) Font Quer
• Satureja intermedia C.A.Mey.
• Satureja intricata Lange
• Satureja isophylla Rech.f.
• Satureja jalapensis Briq.
• Satureja kallarica Jamzad
• Satureja kermanshahensis Jamzad
• Satureja khuzistanica Jamzad
• Satureja kitaibelii Wierzb. ex Heuff.
• Satureja laxiflora K.Koch
• Satureja linearifolia (Brullo & Furnari) Greuter
• Satureja macrantha C.A.Mey.
• Satureja metastasiantha Rech.f.
• Satureja montana L.3 – cząber górski
• Satureja mutica Fisch. & C.A.Mey.
• Satureja nabateorum Danin & Hedge
• Satureja × orjenii Šilić
• Satureja pallaryi J.Thiébaut
• Satureja parnassica Heldr. & Sart. ex Boiss.
• Satureja pilosa Velen.
• Satureja rumelica Velen.
• Satureja sahendica Bornm.
• Satureja salzmannii (Kuntze) P.W.Ball
• Satureja spicigera (K.Koch) Boiss.
• Satureja spinosa L.
• Satureja subspicata Bartl. ex Vis. – cząber dalmatyński
• Satureja taurica Velen.
• Satureja thymbra L.
• Satureja thymbrifolia Hedge & Feinbrun – cząber macierzankolistny
• Satureja visianii Šilić
• Satureja wiedemanniana (Avé-Lall.) Velen.

Zastosowanie

Należy tu kilka ważnych gatunków przyprawowych, z których najczęściej uprawiane i stosowane są cząber ogrodowy i górski. Uzyskuje się z nich przyprawę o nazwie czubrica.

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
3. Index Nominum Genericorum. [dostęp 2010-01-10].
4. David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 829, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
5. Satureja. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-04-02].
6. Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 291. ISBN 0-333-74890-5.
7. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-12-27].
8. James L. Reveal System of Classification. PBIO 250 Lecture Notes: Plant Taxonomy. Department of Plant Biology, University of Maryland, 1999.Systematyka rodzaju Satureja według Reveala
9. Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 158. ISBN 978-83-925110-5-2.

Kontrola autorytatywna (takson):

• NKC: ph697540
• J9U: 987007549447905171

Encyklopedie internetowe:

• Universalis: sarriette
• БРЭ: 4679154
• SNL: Satureja

Identyfikatory zewnętrzne:

• BioLib: 41094
• EoL: 61454
• Flora of North America: 129318
• GBIF: 2926882
• identyfikator iNaturalist: 58461
• IPNI: 21206-1
• ITIS: 32293
• NCBI: 49986
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30000591-2
• Tela Botanica: 87159
• identyfikator Tropicos: 40030380
• USDA PLANTS: SATUR
• CoL: 8W3BZ