Cyrkiel

Cyrkiel (łac. circulus^[a]) – przyrząd kreślarski służący do kreślenia okręgów i odmierzania odcinków^[1]. Stosuje się go do rysowania na papierze, brystolu czy kalce technicznej, a także do trasowania na półwyrobach. Do wyposażenia tzw. cyrkli uniwersalnych, czyli używanych do kreślenia rysunków, należały:

• wymienne końcówki: grafitowa – do kreślenia kół ołówkiem, grafionowa – do kreślenia tuszem, z igłą (cyrkiel podziałowy) – do przenoszenia odcinków;
• złączki pozwalające na użycie rapidografu
• przedłużacz – do kreślenia okręgów o dużych średnicach.

Ten artykuł dotyczy przyrządu kreślarskiego. Zobacz też: inne znaczenia.

Cyrkiel precyzyjny

Cyrkiel traserski

Rodzaje

• Do kreślenia okręgów o małych średnicach (poniżej 8, 10 mm) używany jest specjalny cyrkiel nazywany zerownikiem^[2], cyrklem zerowym lub nulką^[3].
• Istnieją również cyrkle eliptyczne^[4], czyli elipsografy służące do wykreślania elips.
• Do odmierzania małych odcinków na mapach służy cyrkiel zwany kroczkiem.
• Do kreślenia okręgów o dużej średnicy używany jest tzw. cyrkiel drążkowy, który różni się od zwykłego cyrkla tym, że zamiast połączonych nóżek posiada on poziome ramię, z którego po jednej stronie znajduje się skierowany w dół rysik, a po drugiej – skierowane również w dół ostrze.

Symbolika

Cyrkiel jest używany w symbolice, np. obok węgielnicy (główny symbol wolnomularstwa), gdzie jest symbolem całkowitego klasycznego ładu i rozplanowania; spotyka się go również w heraldyce i weksylologii, np. w godle Niemieckiej Republiki Demokratycznej.

• 
  Budowa cyrkla
• 
  Budowa zerownika
• 
  Cyrkiel uniwersalny z wyposażeniem
• 
  Cyrkiel z przedłużaczem
• 
  Zerownik z końcówką grafitową
• 
  Zerownik z końcówką grafionową

Zobacz też

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• konstrukcje klasyczne
• cyrkiel nawigacyjny

Inne przyrządy kreślarskie

• ekierka
• linijka
• kątomierz
• krzywik

Uwagi

1. zdr. od circus – „okrąg, cyrk”; (spokr.?) z gr. krikos, kirkos – „pierścień, krąg”; spokr. ze staroang./swn. hring oraz sws. krǫgŭ.

Przypisy

1. cyrkiel, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-16].
2. zerownik, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-16].
3. nulka, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-16].
4. elipsograf, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-16].

Kontrola autorytatywna (przyrząd kreślarski):

• LCCN: sh85029314
• GND: 4326754-3
• BnF: 119384773
• BNCF: 1424
• J9U: 987007545789605171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: technology/compass-divider
• SNL: passer
• DSDE: passer