Loading AI tools
Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst (Coppernicus-Verein, pol. Kopernikowskie Towarzystwo Nauki i Sztuki[1]) – niemieckie towarzystwo naukowe działające w Toruniu w latach 1853–1945.
Lata 1853–1920
Geneza powstania towarzystwa
Idea powołania towarzystwa naukowego wyszła ze środowiska mieszczaństwa toruńskiego, w szczególności zaś ze strony inicjatorów wystawienia pomnika Mikołaja Kopernika w Toruniu[2]. 19 lutego 1839 roku powołano stowarzyszenie Copernicus Denkmalverein, które miało na celu doprowadzić do wybudowania pomnika i odsłonięcia go w 300. rocznicę śmierci astronoma[2][3]. Wśród założycieli stowarzyszenia znaleźli się: ówczesny burmistrz Torunia Karol Popławski, przewodniczący Rady Miejskiej Johann Michael Schwartz, przedsiębiorca Gustav Weese i jego brat lekarz Karl, dyrektor Gimnazjum Akademickiego Ludwig Martin Lauber[4]. Przewodniczącym stowarzyszenia został Popławski[5]. Pomnik autorstwa Christiana Friedricha Tiecka został odsłonięty 25 października 1853 roku. Dziesięć dni wcześniej podjęto decyzję o powołaniu nowego stowarzyszenia[6]. Przyjęło ono nazwę Copernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst (zapis Coppernicus wprowadzono po 1878 roku)[7]. Było to pierwsze towarzystwo naukowe w historii Torunia[3]. Tego samego dnia powstał statut organizacji[6]. Copernicus-Verein oficjalnie rozpoczęło swoją działalność 19 lutego 1854 roku. Na jego czele stanął nadburmistrz Torunia Theodor Körner[6].
Lata 1854–1877
W chwili powstania do Copernicus-Verein przynależało 13 osób. Do 1871 roku liczba członków wzrosła do 62, przy czym większy wzrost odnotowano krótko przed jubileuszem kopernikowskim. W 1908 roku liczba członków przekroczyła sto[8]. Coppernicus-Verein zrzeszało głównie niemiecką inteligencję, miało słabą reprezentację duchownych katolickich i protestanckich[9]. Towarzystwo reprezentowali również honorowi członkowie z Włoch[10] oraz przedstawiciele żydowscy (m.in. Izaak Mieses)[11].
Przez pierwsze lata Copernicus-Verein zajmowało się popularyzacją historii[12]. Towarzystwo kładło duży nacisk na zbieranie pamiątek historycznych i dzieł sztuki[13]. Na przestrzeni lat Coppernicus-Verein pozyskało m.in. portret burmistrza Torunia Jakuba Henryka Zerneckego, zbiór fotografii Rudolfa Brohma[14]. W 1873 roku Copernicus-Verein (głównie za sprawą Leopolda Prowego) wydało pisma i listy Mikołaja Kopernika pod tytułem Monumenta Copernicana oraz nową edycję De revolutionibus orbium coelestium[15]. W tym samym roku Copernicus-Verein uczestniczyło w obchodach 400. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika[16].
W następnych latach Coppernicus-Verein cieszyło się stabilnością organizacyjną i wsparciem ze strony władz miasta. Prowadzone przez towarzystwo badania naukowe władze niemieckie wykorzystywały do prowadzenia swojej polityki[17]. W 1878 roku towarzystwo rozpoczęło wydawanie rocznika naukowego pt. „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst” („Mitteilungen”)[18]. Z okazji wydania czasopisma za sugestią Prowego wprowadzono pisownię nazwiska Kopernika przez podwójne „p”[19]. Od lat 70. XIX wieku Coppernicus-Verein współpracowało z nowo powoływanymi niemieckimi towarzystwami naukowymi w Prusach Zachodnich, a od 1875 roku rywalizowało z Towarzystwem Naukowym w Toruniu, reprezentowanej przez polską ludność z Pomorza[20].
Coppernicus-Verein uczestniczyło w wmurowaniu tablicy pamiątkowej w kamienicy przy ul. Kopernika 40, gdzie rzekomo urodził się Mikołaj Kopernik[21]. W 1881 roku Georg Bender wskazał, że Mikołaj Kopernik urodził się prawdopodobnie w kamienicy przy ul. św. Anny (później Mikołaja Kopernika 17)[22]. Ustalenia Bendera zostały skrytykowane przez Coppernicus-Verein[23].
Lata 1878–1920
Kryzys w działalności Coppernicus-Verein nastąpił po śmierci Prowego 27 listopada 1887 roku[24]. Jego następcą został Karl August Boethke[25]. W latach 1887–1892 nastąpiła przerwa w wydawaniu „Mitteilungen”. Podczas prezesury Boethkego Coppernicus-Verein zmienił częściowo profil swojej działalności, zaczął skupiać przedstawicieli środowisk technicznych[26]. W 1908 roku do Coppernicus-Verein przyłączono Polytechnische Gesellschaft[27].
Pod koniec XIX wieku aktywnym członkiem Coppernicus-Verein został historyk Arthur Semrau[26]. Sprawował on stanowisko bibliotekarza (1893–1910)[28], kierownika archiwum i sekretarza[29]. Dzięki staraniom Semraua „Mitteilungen” zaczął wychodzić jako kwartalnik[28]. Coppernicus-Verein sygnowało napisany przez Semraua przewodnik po Toruniu Führer durch die alten Baudenkmäler der Stadt Thorn[30].
19 lutego 1904 roku w Dworze Artusa odbyły się uroczyste obchody pięćdziesięciolecia istnienia organizacji[27]. Z tej okazji Boethke wydał pracę o historii towarzystwa pt. Coppernicus-Verein Geschichte des Coppernicus-Vereins fur Wlssenschaft und Kunst zu Thorn im dem ersten halben Jahrhundert seines Bestehens[31]. Po śmierci Boethkego w 1912 roku wprowadzono trzyletnią kadencję sprawowania urzędu prezesa. Do 1918 roku stanowisko prezesa sprawowały cztery osoby. Z racji częstych zmian dużą rolę odgrywał wiceprzewodniczący, którym w latach 1912–1918 był Reinhold Heuer[32].
Podczas I wojny światowej regularnie ukazywało się „Mitteilungen”[32]. Towarzystwo ograniczyła swoją działalność z racji trudności ekonomicznych, działań militarnych i powołania do wojska wielu członków towarzystwa. Wśród członków Coppernicus-Verein istniała obawa co do przynależności Torunia do Prus po zakończeniu wojny[33]. W 1917 roku Heuer oraz inni członkowie towarzystwa wydali przewodnik po Toruniu pt. Führer durch Thorn und seine Umgebung. Mit 1 Plane und 31 Abbildungen[34]. Pod koniec 1918 roku Coppernicus-Verein przeprowadziło szereg odczytów i kursów szkoły ludowej dla niemieckiej ludności Torunia[33].
Lata 1920–1939
18 stycznia 1920 roku Toruń znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej[33]. Jeszcze podczas I wojny światowej nastąpił odpływ ludności niemieckiej z Pomorza, proces ten przyspieszył po styczniu 1920 roku i trwał przez trzy lata[35]. Po 1920 roku wzrosło zainteresowanie działalnością Coppernicus-Verein, w 1921 roku organizacja ta liczyła 126 członków[36]. Prezesem towarzystwa był pastor Reinhold Heuer[37]. Po 1923 roku spadło zainteresowanie działalnością towarzystwa. Aby zahamować spadek liczby członków, wycofano zakaz przyjmowania kobiet do towarzystwa[38]. Coppernicus-Verein borykał się z problemami finansowymi[39].
W 1920 roku księgozbiór Coppernicus-Verein, a także zbiory Gimnazjum Toruńskiego, Rady Miasta Torunia i Towarzystwa Naukowego w Toruniu, weszły w skład powstającej Książnicy Kopernikańskiej[1]. W marcu 1921 roku Arthur Semrau przeprowadził się do Elbląga, nadal znajdującego się w Niemczech[40]. Semrau kontynuował wydawanie „Mitteilungen”, dotowanego przez różne instytucje niemieckie[41]. Reinhold Heuer prowadził liczne prelekcje dla członków Coppernicus-Verein. Podczas nich wielokrotnie zajmował negatywne stanowisko do spraw polskich[42].
Coppernicus-Verein uczestniczyło w obchodach 75-lecia osłonięcia pomnika Mikołaja Kopernika (w 1928 roku) oraz w obchodach 700-lecia założenia miasta Torunia. O ile strona polska organizowała obchody w 1933 roku, z okazji 700-lecia nadania praw miejskich Toruniu, Coppernicus-Verein przygotowało uroczystości w 1931 roku, opierając się na dacie założenia Torunia przez zakon krzyżacki. W 1931 roku Reinhold Heuer wydał niewielką monografię Torunia[43]. W drugiej połowie lat 30. nastąpił okres stagnacji. Do 1939 roku było wydawane „Mitteilungen”, prawie w całości składające się z tekstów Semraua[44].
Lata 1939–1945
7 września 1939 roku wojska niemieckie wkroczyły do Torunia[45]. Na mocy rozporządzenia Alberta Forstera Coppernicus-Verein było jedynym towarzystwem naukowym legalnie działającym w Toruniu[46]. Prezesem towarzystwa był pastor Otto Dey, sprawujący to stanowisko od 1937 roku[47]. 3 marca 1941 roku urząd prezesa powierzono nadburmistrzowi Torunia Franzowi Jakobowi[46]. Działalność Coppernicus-Verein ograniczała się do organizowania odczytów i spotkań dyskusyjnych oraz pracy oświatowej[48]. Prelekcje dotyczyły wyłącznie zagadnień historycznych i miały charakter popularnonaukowy. Z powodów finansowych oraz śmierci Arthura Semraua 24 lutego 1940 roku zaniechano wydawanie „Mitteilungen”[49].
W 1943 roku Coppernicus-Verein włączyło się w obchody 470. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika[49]. W Toruniu odbyła się dyskusja na temat zapisu nazwiska Kopernika. Sugerowano, że forma „Coppernicus” zbytnio ulega wpływom łaciny i powinna być zastąpiona formą „Kopernikus”. Od tej pory towarzystwo aż do jej rozwiązania było zapisywane pod nazwą Kopernikus-Verein[50]. W 1944 roku podczas uroczystości z okazji 471. rocznicy urodzin Kopernika odbyło się uroczyste posiedzenie, podczas którego prelekcję wygłosił prof. Erich Keyser. Posiedzenie zakończyło się wysłaniem podziękować na ręce Alberta Forstera[51].
Ostatni znany odczyt towarzystwa miał miejsce 28 kwietnia 1944 roku[52]. 10 stycznia 1945 roku Coppernicus-Verein wysłało pismo do Herbeta Rühla z Neumünster z informacją, że został do niego wysłany 42. numer „Mitteilungen”. Jest to ostatni znany dokument wystawiony przez towarzystwo. Coppernicus-Verein przestało istnieć na początku 1945 roku[53].
- Theodor Körner – 1853–1860[54]
- Friedrich Meyer – 1860–1865[54]
- Theodor Joseph – 1865–1867[54]
- Theodor Körner – 1867–1869[54]
- Friedrich Meyer – 1869–1870[54]
- Leopold Prowe – 1870–1877[55]
- Karl August Boethke – 1888–1912[25]
- Friedrich Boie – 1912–1914[25]
- Max Grollmus – 1914–1915[25]
- Hermann Freytag – 1915–1918[25]
- Reinhold Heuer – 1918–1922[56]
- Franz Prowe – 1922–1924[57]
- Reinhold Heuer – 1924–1927[57]
- Hans Hilgendorf – 1927–1929[57]
- Reinhold Heuer – 1929–1934[57]
- Konrad Raapke – 1934–1937[57]
- Otto Dey – 1937–1941[47]
- Franz Jakob – 1941–1945[46]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
