Concerto grosso

Concerto grosso ([konˈtʃɛrto ˈɡrɔsso]; l.m. concerti grossi [konˈtʃɛrti ˈɡrɔssi]; z języka wł. duży koncert)^[1] – typ instrumentalnego koncertu barokowego, charakteryzujący się współzawodniczeniem partii grupy instrumentów solowych (concertino) z partią całej orkiestry (tutti)^[2][3].

Historia

Pierwsze utwory z cechami charakterystycznymi dla concerto grosso komponował prawdopodobnie Alessandro Stradella w drugiej połowie XVII wieku, jednak nie nazywał on swoich utworów nazwą obecną^[4]. Jako pierwszy nazwy concerto grosso użył Giovanni Lorenzo Gregori^[5].

Pierwszym ważnym kompozytorem używającym nazwy concerto grosso był Arcangelo Corelli. Wzorem dla koncertów Corellego była sonata barokowa da chiesa i da camera. Po śmierci Corellego został opublikowany zbiór jego dwunastu Concerti grossi op. 6. Wkrótce zdobyły one olbrzymią popularność w całej Europie. Francesco Geminiani i Giuseppe Torelli pisali concerti grossi w stylu Corellego, miał on także wpływ na twórczość Antonia Vivaldiego^[6][7].

Rodzaje concerto grosso

Za czasów Corellego wyodrębniły się dwa rodzaje concerto grosso: concerto da chiesa (koncert kościelny)^[8] oraz concerto da camera (koncert kameralny)^[9]. Concerto da chiesa był bardziej formalny, występowały w nim na przemian części powolne (largo, adagio) i szybkie (allegro)^[10]. Concerto da camera miał charakter suity poprzedzonej preludium i zawierającej wiele popularnych w tych czasach form tanecznych^[11]. Ten podział zaczął się później zacierać.

We Włoszech popularnym rodzajem był także koncert pastoralny^[3].

Rozwój concerto grosso

Obsada

Tutti (zwane też ripieni lub concerto) było początkowo małą orkiestrą smyczkową. Instrumenty dęte nie miały samodzielnej partii, jedynie wspomagały inne instrumenty. W późniejszym czasie, tutti zostało wzbogacone o flety, oboje i rogi, co nadało concerti grossi nową barwę^[3][12].

Concertino Corellego składało się z dwóch skrzypiec i wiolonczeli. Z czasem kompozytorzy zaczęli urozmaicać skład o inne instrumenty.

• Johann Sebastian Bach rozszerzył je o obój, fagot, trąbkę, waltornię, flet^[13].
• Antonio Vivaldi rozszerzył skład o instrumenty dęte (flet, obój, trąbkę) oraz violę d'amore, mandolinę i lutnię^[3].
• Pietro Locatelli dodał altówkę do zespołu concertino^[14][11].

Forma

Utwory Corellego mają od czterech do ponad pięciu części^[11]. Stałą trzyczęściową formę concerto grosso ustalił Antonio Vivaldi, wzorując swoje utwory na trzyczęściowej włoskiej symfonii (szybka-wolna-szybka).

Wykonanie

W ówczesnym czasie partie basso continuo były wykonywane na organach (szczególnie w przypadku concerti da chiesa), ale dziś wykonuje się je praktycznie wyłącznie na klawesynie^[3].

Przykłady muzyczne

Corelli – Concerto Grosso Op. 6 No. 4 – 1. Adagio – Allegro

Bach – Brandenburg Concerto No. 1 – 1. Allegro

• Arcangelo Corelli Concerti grossi op. 6 – 12 koncertów, 8 pierwszych według schematu sonaty da chiesa, 4 kolejne według schematu da camera (w formie suity poprzedzonej preludium)
• Pietro Locatelli – Concerti grossi op. 1 – 12 koncertów, 8 według schematu da chiesa, 4 według schematu da camera, zbliżone do stylu Corellego
• Giuseppe Torelli – Concerti grossi con una pastorale op. 8 – 12 koncertów, z czego pierwszych 6 to concerti grossi na 2 skrzypiec concertino i zespół ripieno
• Johann Sebastian Bach – Koncerty brandenburskie reprezentują różne typy concerto grosso, np. w I i II zachowana jest równowaga między concertino a ripieno, w III występują trzy trójgłosowe zespoły (nawiązanie do polichóralności), w VI obsada jest wyłącznie smyczkowa
• Antonio Vivaldi – La chasse

Wybrane dzieła kompozytorów XX-wiecznych

• Ernest Bloch – Concerto Grosso nr.1
• Bohuslav Martinů – Concerto Grosso (1937)
• Alfred Sznitke – Concerto Grosso nr.1
• Philip Glass – Concerto Grosso – Synaesthesia
• Bolesław Szabelski – Concerto grosso na orkiestrę (1954)

Zobacz też

• Muzyka barokowa
• Koncert (forma muzyczna)
• Koncert solowy