Ch-101/102

Ch-101 i Ch-102 (ros. Х-101, Х-102, ang. Kh-101/102^[2]) – rosyjski strategiczny pocisk manewrujący powietrze-ziemia z głowicą konwencjonalną (Ch-101) lub jądrową (Ch-102), o cechach obniżonej wykrywalności.

Ch-101/102
(kod NATO: AS-23 Kodiak)

Państwo	Rosja
Producent	MKB Raduga
Rodzaj	pocisk manewrujący wystrzeliwany z powietrza
Użycie bojowe	wojna domowa w Syrii inwazja Rosji na Ukrainę
Wymiary
Długość	7,45 m[1]
Masa	2400 kg
Parametry techniczne
Napęd	silnik turboodrzutowy TRDD-50A
Prędkość	do 270 m/s (972 km/h)
Zasięg	3 500 km
Naprowadzanie	inercyjne + satelitarne + mapowanie terenu + optoelektroniczne
Parametry użytkowe

Historia

Projektowanie nowego pocisku manewrującego dużego zasięgu przenoszonego przez rosyjskie lotnictwo strategiczne podjęto w biurze konstrukcyjnym Raduga(inne języki) w Dubnej w 1991 roku, jeszcze za czasów istnienia ZSRR^[3]. Od początku przewidziano wersję bazową z głowicą konwencjonalną Ch-101 i wersję z głowicą jądrową Ch-102 (pierwotnie Ch-101M). Początkowo napęd miał stanowić silnik śmigłowentylatorowy (propfan(inne języki)) z dwoma przeciwbieżnymi śmigłami pchającymi zamontowanymi w tyle kadłuba^[3]. Według danych projektowych, pocisk miał mieć masę 2,2–2,4 t i przenosić 400-kilogramową głowicę bojową lub głowicę termojądrową, osiągając zasięg do 4000 km w wersji konwencjonalnej lub 5000 km w lżejszej wersji jądrowej^[3]. W połowie lat 90. dla obniżenia kosztów zdecydowano jednak zrezygnować z wymagającego dalszych prac silnika śmigłowentylatorowego R128-300, projektowanego przez biuro AMNTK Sojuz z Moskwy, i zastosować zwykły silnik turboodrzutowy^[3].

Brak jest pewnych informacji z dalszego przebiegu prac konstrukcyjnych i prób^[4]. Prawdopodobnie pierwsze próby odpalania pocisków odbyły się w 2004 roku, kiedy zaobserwowano przystosowany do nich samolot Tu-95MS nr 01^[4]. Wyrzutnia bębnowa dla samolotu Tu-160, wykonana w 2004 roku, ukończyła próby państwowe w lipcu 2007 roku^[4]. Prawdopodobnie w 2008 roku zamówiono pierwszą partię seryjnych pocisków; przypuszcza się, że wykonano je w latach 2010–2011^[4]. Dopiero w latach 2010–2011 uruchomiona została produkcja wyrzutni bębnowych dla Tu-160 (w Zakładzie Budowy Maszyn im. Kalinina w Jekaterynburgu) i pylonów podskrzydłowych dla Tu-95MS (w zakładach Berijew w Taganrogu)^[4]. Prawdopodobnie same pociski produkowane są przez biuro Raduga^[4]. Przynajmniej do 2012 roku ujawniono oficjalnie w Rosji jedynie informacje o zamówieniu wersji z głowicą jądrową Ch-102^[4], jednakże późniejsze działania lotnictwa rosyjskiego ujawniły posiadanie pocisków z głowicą konwencjonalną^[5].

Opis

Pocisk Ch-101 zestrzelony nad Ukrainą (widok od spodu), 2023

Kadłub pocisków Ch-101/102 wykonany jest z zastosowaniem technik obniżenia wykrywalności (stealth) – ma spłaszczony przekrój poprzeczny i powierzchnie boczne^[4]. Skuteczna powierzchnia odbicia określana jest w publikacjach jako 0,01 m²^[6]. Skrzydła przed startem są złożone wzdłuż pod kadłubem, po rozłożeniu mają niewielki skos oraz znaczny wznios dodatni^[7]. Napęd stanowi silnik turboodrzutowy oznaczony izdielije 50 (wyrób 50), z rodziny silników TRDD-50(inne języki) konstrukcji OMKB(inne języki) w Omsku^[8]. Silnik umieszczony pod częścią ogonową wysuwany jest tuż przed startem w dół. Możliwe, że zastosowano rozwiązanie opatentowane przez biuro Raduga w postaci miękkiego zbiornika paliwa w komorze silnika, który jest napełniany paliwem z instalacji samolotu po wysunięciu silnika, dla zwiększenia zasięgu^[7]. Dane techniczne pocisków nie zostały ujawnione oficjalnie. W publikacjach podawane są dane dotyczące prędkości maksymalnej 250–270 m/s (900–972 km/h) i marszowej 190–200 m/s (684–720 km/h)^[1]. Niektóre publikacje sugerują, że głowica konwencjonalna o masie ok. 400 kg jest dwuczęściowa i jedna jej część może być zrzucona na inny cel^[6].

System kierowania, zaadaptowany również do lżejszych pocisków Ch-555, łączy układ nawigacji bezwładnościowej, odbiornik nawigacji satelitarnej SN-99 (konstrukcji rosyjskiego KB NAVIS z Moskwy), system śledzenia profilu terenu z radiowysokościomierzem oraz optoelektroniczny system rozpoznawania terenu Otblesk-U (konstrukcji instytutu CNIIAG z Moskwy)^[3]. System Otblesk porównuje obraz celu w końcowej fazie lotu ze zdjęciami^[3]. Celność pocisku (CEP) określana jest według źródeł rosyjskich na 5–6 m^[1], według źródeł zachodnich na 10–20 m^[9].

Pociski Ch-101/102 przenoszone są przez zmodernizowane w tym celu bombowce odrzutowe Tu-160 i turbośmigłowe Tu-95MS. W przypadku Tu-160 zastosowano nowe dłuższe obrotowe sześciopozycyjne wyrzutnie bębnowe 9A-829K3 w dwóch komorach bombowych – łącznie przenosi 12 pocisków wewnątrz kadłuba^[7]. Samoloty Tu-95MS przenoszą pociski tej rodziny tylko na podwieszeniach zewnętrznych: osiem pocisków na czterech pylonach podskrzydłowych z belkami katapultowymi AKU-5M, gdyż długość pocisków jest zbyt duża, by możliwe było przenoszenie ich w komorze bombowej Tu-95^[7].

Użycie

Film przedstawiający odpalenia Ch-101 z Tu-95MS przeciw celom w Syrii

Pociski używane są wyłącznie przez lotnictwo strategiczne Rosji. Pociski Ch-101 zadebiutowały bojowo razem z pociskami Ch-555 po raz pierwszy 17 listopada 2015 roku na cele w Syrii, po katastrofie rosyjskiego samolotu Airbus A321 uznanego przez Rosję za zamach terrorystyczny^[5].

Pociski Ch-101 były następnie używane bojowo podczas inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 roku, głównie w atakach na ukraińskie miasta^[10]. 24 marca 2024 rakieta tego typu przeleciała nad Oserdowem.^[11]