Butlogłów północny

Butlogłów północny^[39], wal butelkonosy północny^[40], wal butelkonosy^[41], dogling^[41] (Hyperoodon ampullatus) – gatunek ssaka morskiego z rodziny zyfiowatych (Ziphiidae).

Butlogłów północny

Hyperoodon ampullatus[1]
(Forster, 1770)
Głowa samca butlogłowa północnego
Porównanie wielkości butlogłowa północnego z człowiekiem rozumnym (Homo sapiens)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Nadrząd	kopytne
Rząd	Cetartiodactyla
Podrząd	Whippomorpha
Infrarząd	walenie
Parvordo	zębowce
Nadrodzina	Ziphioidea
Rodzina	zyfiowate
Rodzaj	butlogłów
Gatunek	butlogłów północny
Synonimy Balæna ampullata Forster, 1770[2] Balæna rostrata O.T. Müller, 1776[3] Monodon spurius Fabricius, 1780[4] D[elphinus] Bidentatus Bonnaterre, 1789[5] Delphinus butskopf Bonnaterre, 1789[5] Delphinus ? edentulus Schreber, 1792[6] Delphinus bidens Shaw, 1801[7] Delphinus diodon de Lacépède, 1804[8] Hyperoodon butskopf[a]: de Lacépède, 1804[9] Anarnak Groenlandicus[b] Lacépède, 1804[10] D[elphinus] bidens: Turton, 1807[11] Delphinus Butzkopf[c]: Illiger, 1811[12] Delphinus chemnitzianus Blainville, 1817[13] Delphinus Butskode[c]: Blainville, 1817[14] Hyperoodon borealis Nilsson, 1820[15] delphinus Hunteri Desmarest, 1822[16] delphinus anarnacus Desmarest, 1822[16] delphinus hyperoodon[d] Desmarest, 1822[17] Ceto-diodon Hunteri[a]: Jacob, 1825[18] Heterodon Dalei Lesson, 1827[19] H[yperoodon] bidens[a] Fleming, 1828[20] Hyperoodon honfloriensis[d] Lesson, 1828[21] H[yperoodon] Butzkopf[c]: F. Cuvier, 1836[22] Delphinus quadridens Burguet, 1843[23] D[elphinus (Chaenodelphinus)] edentulus[a]: Wagner, 1846[24] Hyperoodon latifrons J.E. Gray, 1846[25] Hyperoodon Butzkopf[c]: J.E. Gray, 1850[26] H[yperoodon] Baussardi Duvernoy, 1851[27] Hyperoodon bidens[a]: R. Owen, 1853[28] Lagocetus latifrons[a]: J.E. Gray, 1866[29] Lagenocetus latifrons[a]: J.E. Gray, 1866[30] Hyperadon bidensuk: J.A. Allen, 1869[31] Hyperoodon rostratus[a]: van Beneden & Gervais, 1880[32] Hyperoodon rostratum[a]: Van Beneden, 1888[33] H[yperoodon] butzkoff[c]: Beddard, 1900[34] Hyperoödon rostratus[a]: Elliot, 1901[35] Hyperoodon ampullatus[a]: Rhoads, 1902[36] H[yperoodon] rostratus[a]; Nishiwaki, 1957[37]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[38]
bliski zagrożenia
Zasięg występowania

Budowa

Długość ciała 600–1000 cm; masa ciała 7500–10000 kg. Butlogłów północny to jedyny gatunek z rodziny zyfiowatych, w przypadku którego istnieją dowody na to, że dorosłe samce są konsekwentnie większe niż dorosłe samice. Noworodki osiągają długość ciała około 300–350 cm^[42].

Systematyka

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1770 roku niemiecki przyrodnik Johann Reinhold Forster nadając mu nazwę Balæna ampullata^[2]. Holotyp pochodził z Maldon, w hrabstwie Essex, w Wielkiej Brytanii^[43][44]. Opis oparty na butlogłowach północnych widzianych na morzu przez Pehra Kalma i zasadniczo na podstawie opisu wieloryba przez Thomasa Pennanta, który został znaleziony na mieliźnie w 1717 roku^[44].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten gatunek za monotypowy^[45].

Etymologia

• Hyperoodon: gr. υπερώα yperōa „podniebienie”; οδους odous, οδοντος odontos „ząb”^[46].
• ampullatus: nowołac. ampullatus „butlowy”, od łac. ampulla „butla, dzban, słoik”; przyrostek -atus „wyposażony, odnoszący się do”^[47].

Rozmieszczenie geograficzne

Butlogłów północny występuje w chłodniejszych wodach północnego Oceanu Atlantyckiego aż na północ do Cieśniny Davisa, Jan Mayen i Spitsbergenu oraz na południe aż do północno-wschodnich Stanów Zjednoczonych, Azorów i Wysp Kanaryjskich; we wschodnim Oceanie Atlantyckim występuje stosunkowo rzadko na południe od Zatoki Biskajskiej^[45]. Rozmieszczenie stosunkowo ciągłe na niektórych obszarach, np. we wschodniej części Oceanu Atlantyckiego, ale bardziej rozdrobnione na innych, np. we wschodniej Kanadzie^[45].

Cykl życiowy

Butlogłowy północne osiągają dojrzałość płciową przy długości ciała około 600 cm u samic i około 730 cm u samców w wieku 7–8 lat^[42]. Ciąża trwa około 12 miesięcy, po czym rodzi się jedno młode^[42].

Status zagrożenia

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii NT (ang. near threatened „bliski zagrożenia”)^[38].

Uwagi

1. Kombinacja nazw
2. Nowa nazwa dla Monodon spurius Fabricius, 1780.
3. Niepoprawna późniejsza pisownia Delphinus butskopf Bonnaterre, 1789.
4. Nowa nazwa dla Delphinus butskopf Bonnaterre, 1789.

Przypisy

1. Hyperoodon ampullatus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
2. J.R. Forster: Ocean between Europe and America. W: P. Kalm: Travels into North America : containing its natural history, and a circumstantial account of its plantations and agriculture in general, with the civil, ecclesiastical and commercial state of the country, the manners of the inhabitants, and several curious and important remarks on various subjects. Cz. 1. Warrington: William Eyres, 1770, s. 18. (ang.).
3. O.F. Müller: Zoologiae Danicae prodromus. Seu Animalium Daniae et Norvegiae indigenarum; characteres, nomina, et synonyma imprimis popularium. Havniae: typis Hallageriis, 1776, s. 7. (łac.).
4. O. Fabricius: Fauna Groenlandica: systematice sistens animalia Groenlandiae occidentalis hactenus indagata, quoad nomen specificum, triuiale, vernaculumque: synonyma auctorum plurium, descriptionem, locum, victum, generationem, mores, vsum, capturamque singuli, prout detegendi occasio fuit. Hafniae: Impensis Ioannis Gottlob Rothe, 1780, s. 31. (łac.).
5. J.P. Bonnaterre: Tableau encyclopédique et méthodique des trois regnes de la nature, Dédié et présenté a M. Necker, Ministre d’Etat, & Directeur Général des Finances. Cétologie. Paris: Chez Panckoucke, 1788, s. 25. (fr.).
6. J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, s. ryc. cccxlvii. (niem.).
7. G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. T. 2. Cz. 2: Mammalia. London: G. Kearsley, 1801, s. 514. (ang.).
8. de Lacépède 1804 ↓, s. xliii, 309.
9. de Lacépède 1804 ↓, s. xliv, 319.
10. de Lacépède 1804 ↓, s. 164.
11. W. Turton: British fauna, containing a compendium of the zoology of the British Islands: arranged according to the Linnean system. Swansea: Printed by J. Evans, 1807, s. 17. (ang.).
12. J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 144. (łac.).
13. de Blainville 1817 ↓, s. 175.
14. de Blainville 1817 ↓, s. 176.
15. S. Nilsson: Skandinavisk Fauna en Handbok for Jagare och Zoologer. Cz. 1: Daggande djuren. Lund: Trycki uti Bolingska Boktryckeriet, 1820, s. 404. (szw.).
16. Desmarest 1822 ↓, s. 520.
17. Desmarest 1822 ↓, s. 521.
18. A. Jacob. On the generic characters and anatomical structure of the Whale, entitled Delphinus Diodon by Hunter, and Hyperoodon by La Cepede. „The Dublin Philosophical Journal, and Scientific Review”. 1, s. 72, 1825. (ang.).
19. R.-P. Lesson: Manuel de mammalogie, ou histoire naturelle des mammiferes. Paris: J.B. Bailliere, 1827, s. 419. (ang.).
20. J. Fleming: History of British animals. Edinburgh: Bell & Bradfute, 1828, s. 36. (ang.).
21. R.-P. Lesson: Histoire naturelle générale et particulière des mammifères et des oiseaux décoverts depuis 1788 jusqu’a nos jours. Cz. 1: Cétacés. 1828, s. 137, 140. (fr.).
22. F. Cuvier: De l’histoire naturelle des cétacés. Paris: Roret, 1836, s. 241; ryc. 9, fig. 1–3, ryc. 17, fig. 1, seria: Roret’s Suite à Buffon. (fr.).
23. H. Burguet. Mélanges d’histoire naturelle, pour servir à la Faune du département de la Gironde. „Actes de la Société Linnéenne de Bordeaux”. 13, s. 304, 1843. (fr.).
24. J.A. Wagner: Cete. B. Cete dentigera. VII. Delphinus. W: J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Cz. 7: Die Ruderfüsser und Fischzitzthiere. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1846, s. 360. (niem.).
25. J.E. Gray: Mammalia. On the cetaceous animals. W: J. Richardson & J.E. Gray: The zoology of the voyage of the H.M.S. Erebus & Terror, under the command of Captain Sir James Clark Ross, during the years 1839 to 1843. By authority of the Lords Commissioners of the Admiralty. Cz. 1: Mammalia, Birds. London: E.W. Janson, 1844–1875, s. 27, ryc. 4. (ang.).
26. J.E. Gray: Catalogue of the Specimens of Mammalia in the Collection of the British Museum. Cz. 1: Cetacea. 1850, s. 63. (ang.).
27. G.L. Duvernoy. Mémoire sur les caractères ostéologiques des genres nouveaux ou des espèces kouvelles de Cétacés vivants ou fossiles. „Annales des Sciences Naturelles, Zoologie”. Troisiéme Série. 15, s. 67, 1851. (fr.).
28. R. Owen: Descriptive catalogue of the osteological series contained in the museum of the royal college of surgeons of England. Cz. 2: Mammalia Placentalia. London: Taylor and Francis, 1853, s. 448. (ang.).
29. Gray 1866 ↓, s. 82.
30. Gray 1866 ↓, s. 339.
31. J.A. Allen. Catalogue of the mammals of Massachusetts: with a critical revision of the species. „Bulletin of the Museum of Comparative Zoology at Harvard College”. 1 (8), s. 205, 1869. (ang.).
32. P.J. Van Beneden & P. Gervais: Ostéographie des cétacés vivants et fossiles, comprenant la description et l’iconographie du squelette et du système dentaire de ces animaux, ainsi que des documents relatifs à leur histoire naturelle. Paris: A. Bertrand, 1880, s. 356. (fr.).
33. P.J. van Beneden. Les Ziphioïdes des mers d’Europe. „Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par l’Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique”. 41, s. 53, 1888. (fr.).
34. F.E. Beddard: A book of whales. London: J. Murray, 1900, s. 222. (ang.).
35. D.G. Elliot. Synopsis of the mammals of North America and the adjacent seas. „Publication (Field Columbian Museum)”. Zoological Series. 2 (1), s. 16, 1901. (ang.).
36. S.N. Rhoads. The proper name of the Atlantic bottlenose whale. „Science”. New series. 15, s. 756, 1902. (ang.).
37. N. Nishiwaki: A List of Marine Mammals found in the Seas adjacent to Japan. Press: University of Tokyo Press, 1957, s. 150, seria: Coll. Rep. Fish. Sci. (jap. • ang.).
38. B.L.B.L. Taylor B.L.B.L. i inni, Hyperoodon ampullatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2022-1 [dostęp 2022-09-02] (ang.).
39. Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 191. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
40. wal butelkonosy, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2010-01-18].
41. K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 398, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
42. C. MacLeod: Family Ziphiidae (Beaked Whales). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 4: Sea Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2014, s. 348–349. ISBN 978-84-96553-93-4. (ang.).
43. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Hyperoodon (Hyperoodon) ampullatus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-09-02].
44. P. Hershkovitz. Catalog of Living Whales. „Bulletin of the United States National Museum”. 246, s. 148, 1966. (ang.).
45. C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 284. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
46. T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 340, 1904. (ang.).
47. ampullatus. AQUATICAL•LATIN. [dostęp 2022-09-02]. (ang.).

Bibliografia

• B.G. de Lacépède: Histoire naturelle des cétacées. Paris: Plassan, 1804, s. i–xliv, 1–329, ryc. 1–16. (fr.).
• H.M.D. de Blainville: Dauphin. Delphinus. W: A.G. Desmarest: Nouveau dictionnaire d’histoire naturelle, appliquée aux arts, à l’agriculture, à l’économie rurale et domestique, à la médecine, etc. T. 9. Paris: Chez Deterville, 1817, s. 146–183. (fr.).
• A.G. Desmarest: Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères. Cz. 2. Paris: Chez Mme. Veuve Agasse, imprimeur-libraire, 1822, s. 277–556, seria: Encyclopédie méthodique. (fr.).
• J.E. Gray: Catalogue of seals and whales in the British museum. Wyd. 2. London: The Trustees, 1866, s. 1–402. (ang.).

Kontrola autorytatywna (takson):

• J9U: 987007581474705171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3993485
• Britannica: animal/northern-bottlenose-whale
• SNL: nebbhval

Identyfikatory zewnętrzne:

• BioLib: 20868
• EUNIS: 9577
• GBIF: 5220013
• identyfikator iNaturalist: 41421
• ITIS: 180504
• NCBI: 48744
• identyfikator taksonu Fossilworks: 64551