Brzoza ojcowska

Brzoza ojcowska (Betula pendula var. oycowiensis (Besser) Dippel) – odmiana brzozy brodawkowatej (Betula pendula)^[3], ew. uznawana tylko za formę^[4]. Po raz pierwszy opisana została w 1809 r. przez polskiego botanika Willibalda Bessera jako gatunek Betula oycoviensis. W 1860 r. niemiecki botanik Schur opisał te brzozy z Siedmiogrodu. W 1920 roku odnalazła ją w Polsce Janina Jentys-Szaferowa, która ogłosiła wyniki badań nad nią w roku 1928 w Roczniku Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego i w 1953 r. w Ochronie Przyrody (rocznik XXI)^[5]. Takson uznany został za mieszańca brzozy brodawkowatej Betula pendula z brzozą Szafera Betula szaferi. Współcześnie brzoza Szafera i brzoza ojcowska uznawane są za synonimy brzozy brodawkowatej, pierwszy za formę słabo rosnącą, drugi za odmianę lub formę^[4][6].

Brzoza ojcowska

Nasadzone brzozy ojcowskie obok Igły Deotymy w Ojcowskim PN
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	brzozowate
Rodzaj	brzoza
Gatunek	brzoza brodawkowata
Odmiana	brzoza ojcowska
Nazwa systematyczna
Betula pendula var. oycowiensis (Besser) Dippel Prim. Fl. Galiciae Austriac. 2: 289 1809[3]
Synonimy
Betula oycoviensis Besser

Rozmieszczenie geograficzne

Najstarsze znane stanowisko brzozy ojcowskiej, gdzie została ona znaleziona w 1805 r. przez Bessera i skąd została opisana w cztery lata później, znajduje się w osadzie Hamernia w Dolinie Prądnika. Dopiero jednak w 1948 r. przeprowadzono inwentaryzację okazów tego taksonu w jego locus classicus: na terenie Hamerni i sąsiedniej osady Swawola znaleziono wówczas łącznie 30 osobników^[7]. Podobną liczbę podała stamtąd w 1952 r. Jentys-Szaferowa^[8]. Szczegółowa inwentaryzacja tego stanowiska w 1965 r. wykazała 39 osobników, a w 20 lat później – jedynie 6^[7].

W międzyczasie odkryto drugie stanowisko brzozy ojcowskiej, zlokalizowane również na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Dolinie Kobylańskiej. W 1952 r. J. Małecki i J. Jentys-Szaferowa znaleźli tam 5 osobników, z czego tylko jeden drzewiasty wysokości 8 m. W 1966 r. A. Korczyk zinwentaryzował tam 35 osobników w kilku skupieniach, nie licząc siewek. W 1985 r. doliczono się tam łącznie 116 osobników, z których najwyższy sięgał ok. 15 m^[7].

W 1957 r. stanowisko brzozy ojcowskiej, liczące jedynie dwa okazy, zostało okryte w Tarnawie Dolnej, na wschodnim krańcu Beskidu Małego. W 1985 r. nie znaleziono tam już jednak żadnego osobnika^[7].

Według danych z 2006 r. w Polsce brzoza ojcowska występuje na 5 stanowiskach: Chojnik w Sudetach, Dolina Kobylańska i Hamernia na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Czerwona Góra koło Opatowa na Wyżynie Sandomierskiej oraz Skiełek w Beskidzie Wyspowym. Poza Polską brzoza ta stwierdzana była w Siedmiogrodzie, na Słowacji, Ukrainie, Danii i Szwecji, przy czym wszędzie na pojedynczych stanowiskach^[9].

Morfologia

Pokrój

Krzew lub niskie (do 15 m wysokości) drzewo. Korona gęsta, gałęzie cienkie i powyginane^[10]. Pień o zwykle białej^[10] i niełuszczącej się korze^{[potrzebny przypis]}. Gałęzie o krótkopędach dłuższych (szczególnie tych zakończonych kotką żeńską) niż u innych brzóz^[10].

Kwiaty

Kwiatostany (kotki) męskie zawiązują się już w drugim roku życia. Kotki żeńskie na pędach bocznych 2 razy dłuższych od nich. Szyszki kwiatostanu o połowę krótsze od kotki. Kwitnienie w kwietniu i maju^[10].

Liście

Liście długości 1,5–4 cm. Ostro piłkowane podwójnie lub potrójnie^[10]. Rombowate, ostrym klinem zbiegające wzdłuż ogonka, 5-6-nerwowe, skrętoległe. Na pędach wegetatywnych po 2–7 (zwykle 3), na pędach owocujących po 3–9 (zwykle 4). Mniejsze od liści innych brzóz. Liście letnie, rosnące na długopędach, są większe od rosnących na wiosnę.

Owoce

Owocostany o łuskach rozłożystych, zwykle szerszych niż długich, zachowują się na pędach w całości aż do następnej wiosny, o orzeszkach stosunkowo szerszych niż u brzozy brodawkowatej.

Biologia i ekologia

Rośliny te uznawane były za mieszańca brzozy brodawkowatej (Betula pendula) z brzozą Szafera (Betula szaferi). Fanerofit. Rośnie w lasach liściastych. Liczba chromosomów 2n = 28^[10][11].

Ochrona

Takson skrajnie rzadki i nieliczny (w 2006 wszystkich osobników w całej Polsce było około 250)^[9]. W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej nieprzerwanie od 1946 roku^[12][13][9]. W Polsce uznawany za endemit cenny dla nauki. Zagrożony wyginięciem, gdyż jako gatunek światłolubny jest zagłuszany przez inne drzewa^[9].

Kategorie zagrożenia:

• Przed rewizją taksonomiczną rodzaju z 2013 takson ujmowany był na Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych IUCN: VU^{[potrzebny przypis]} (po rewizji nie jest ujmowany na liście).
• Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski^[14]: V (narażony na wyginięcie)
• Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001): VU (vulnerable, narażony); 2014: EN (zagrożony)^[15].