Brzegowce

Brzegowce^[17], syreny^[18], nozdrzaki^[19] (Sirenia) – rząd dużych ssaków łożyskowych z nadrzędu afroterów (Afrotheria) prowadzących wyłącznie wodny tryb życia. Brzegowce zajmują szczególne miejsce w ekosystemie, ponieważ są jedynymi roślinożernymi ssakami wodnymi. Podobnie jak słoniowate, góralkowce i rurkozębne wywodzą się od ssaków prakopytnych. Nie jest znana przyczyna zajęcia przez nie środowiska odmiennego niż u większości innych ssaków.

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „syreny”. Zobacz też: inne znaczenia.

Brzegowce

Sirenia
Illiger, 1811[1]
Przedstawiciel rzędu – diugoń przybrzeżny (Dugong dugon)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Magnordo	Atlantogenata
Nadrząd	afrotery
(bez rangi)	Paenungulata
Rząd	brzegowce
Synonimy Herbivorae J.E. Gray, 1821[2] Herbivora Fleming, 1822[3] Anthropocephala Billberg, 1827[4] Manatides Billberg, 1827[4] Semipeda Burnett, 1830[5] Phytophaga F. Cuvier, 1836[6] Sireniformia Burmeister, 1837[7] Sireniæ Lesson, 1842[8] Sirénoïdes Van Beneden, 1852 Sirenoidea Van Beneden, 1855 Sirénides P. Gervais, 1855[9] Syrenia[a]: Blyth, 1859[10] Phycoceta Haeckel, 1866[11] Sirenea[a]: J.E. Gray, 1869[12] Halobioidea Ameghino, 1889[13] Trichechiformes Hay, 1923[14] Sireniformes Kinman, 1994[15] Trichechiformes Zagorodnyuk, 2008[16]
Rodziny
4 rodziny (w tym 2 wymarłe) – zobacz opis w tekście

Dawniej nazwa „brzegowce” przypisana była do rodziny Trichechidae nazywanej dziś manatowate^[20].

Morfologia

Brzegowce mają ciało o wrzecionowatym kształcie, przednie kończyny przekształcone w płetwy, a tylne zredukowane. Głowa jest słabo wyodrębniona, brak płetwy grzbietowej i małżowin usznych. Kształt płetwy ogonowej oraz budowa czaszki są cechami charakterystycznymi dla przedstawicieli rodzin. Na wargach występują liczne włosy czuciowe (zatokowe). Kości syren są masywne i ciężkie. U diugoniowatych występuje typowa dla większości ssaków liczba 7 kręgów szyjnych, natomiast manatowate mają ich tylko 6. Mózg niewielki, o gładkich półkulach. Dobrze rozwinięte ośrodki węchowe i narząd węchu. Narząd Jacobsona nie występuje.

Tempo rozrodu brzegowców jest stosunkowo wolne. Samica rodzi jedno młode, które karmi mlekiem i wychowuje przez dwa lata. Dopiero po tym okresie przystępuje do kolejnego rozrodu.

Brzegowce żyją wyłącznie w wodzie, nie potrafią poruszać się na lądzie. Są poławiane przez ludzi dla mięsa. Obecnie uznawane są za zagrożone wyginięciem, zostały objęte ochroną.

Ewolucja

Osobny artykuł: Ewolucja brzegowców.

Brzegowce zamieszkujące Stary Świat dotarły w eocenie lub oligocenie do Ameryki Południowej, która była w owym czasie kontynentem odizolowanym. Najstarsze znane manaty znane są ze środkowego miocenu. Pierwsze eoceńskie diugonie żywiły się trawą morską porastającą płycizny Morza Tetydy i innych ciepłych mórz trzeciorzędu. Dzisiejsze brzegowce to zwierzęta wyłącznie tropikalne, zasiedlające rzeki i estuaria. Obecnie rodzina manatów obejmuje zaledwie trzy gatunki, zaś rodzina diugoni tylko jeden. Drugim, który jednakże dotrwał jedynie do końca XVIII wieku, była syrena morska, która wyginęła w 27 lat po jej odkryciu.

Systematyka

Do rzędu brzegowców należą dwie występujące współcześnie rodziny^{[21][22][23][17]}:

• Dugongidae J.E. Gray, 1821 – diugoniowate
• Trichechidae Gill, 1872 – manatowate

Opisano również rodziny wymarłe^[24]:

• Prorastomidae Cope, 1889
• Protosirenidae Sickenberg, 1934

oraz rodzaje wymarłe o niepewnej pozycji systematycznej^[24]:

• Florentinoameghinia Simpson, 1932^[25] – jedynym przedstawicielem był Florentinoameghinia mystica Simpson, 1932
• Lophiodolodus Stirton, 1947^[26] – jedynym przedstawicielem był Lophiodolodus chaparralensis Stirton, 1947
• Sobrarbesiren Díaz-Berenguer, Badiola, Moreno-Azanza & Canudo, 2018^[27] – jedynym przedstawicielem był Sobrarbesiren cardieli Díaz-Berenguer, Badiola, Moreno-Azanza & Canudo, 2018

Taksony określane jako nomen dubium^[24]:

• Sirenotherium Paula Couto, 1967
• Trachypleurotherium Dilg, 1909
• Eotherium Markgrafi Abel, 1913
• Manatus antiquus Leidy, 1856
• Manatus inornatus Leidy, 1873

Spośród przedstawicieli rzędu brzegowców, obecnie żyją osobniki reprezentujące dwa rodzaje (a w nich cztery gatunki)^[28]:

Sirenia	†Prorastomus †Protosiren Trichechidae †Ribodon Trichechus †Potamosiren Dugongidae Dugonginae †Hydrodamalinae †Halitheriinae

Zobacz też

• syrenowate (rodzina płazów)

Uwagi

1. Niepoprawna późniejsza pisownia Sirenia Illiger, 1811.

Przypisy

1. J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 140. (łac.).
2. J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 309, 1821. (ang.).
3. J. Fleming: The philosophy of zoology; or, A general view of the structure, functions, and classification of animals. Cz. 1. Edinburgh: A. Constable, 1822, s. xxxiii. (ang.).
4. G.J. Billberg: Synopsis Faunae Scandinaviae. T. 1. Cz. 1: Mammalia. Holmiae: Ex officina typogr. Caroli Deleen, 1827, s. 32. (łac.).
5. G.T. Burnett. Illustrations of the Cetetheræ, including the Loripeda, Semipeda, and Pinnipeda, or Loripeds, Semipeds, and Pinnipeds: being the arrangement of the Seals, Dugongs, Whales, and their Allies, indicated in Outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 1830, s. 360, 1830. (ang.).
6. F. Cuvier: De l’histoire naturelle des cetacees, ou recueil et examen des faits dont se compose l’histoire naturelle de ces animaux. Paris: Libraire Encyclopedique de Roret, 1836, s. 563. (fr.).
7. C.H.C. Burmeister: Handbuch der Naturgeschichte. Zum Gebrauch bei vorlesungen. Berlin: Verlag von Theod. Chr. Friedr. Enslin, 1837, s. 792. (niem.).
8. R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 154. (fr.).
9. P. Gervais: Histoire naturelle des mammifères: avec l’indication de leurs moeurs et de leurs rapports avec les arts, le commerce et l’agriculture. II. Carnivores, proboscidiens, jumentés, bisulques, édentés, marsupiaux, monotrèmes, phoques, sirénides et cétacés. Paris: L. Curmer, 1855, s. 308. (fr.).
10. E. Blyth. On the great rorqual of the Indian Ocean, with Notices of other cetals, and of the Syrenia or marine pachyderms. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 28, s. 494, 1859. (ang.).
11. E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. clix. (niem.).
12. J.E. Gray: Catalogue of carnivorous, pachydermatous, and edentate Mammalia in the British museum. London: The Trustees, 1869, s. 28. (ang.).
13. F. Ameghino. Contribución al conocimiento de los mamiferos fósiles de la República Argentina. „Actas de la Academia Nacional de Ciencias de la República Argentina en Córdoba”. 6, s. 652, 1889. (hiszp.).
14. O.P. Hay. Characteristics of sundry fossil vertebrates. „Pan-American Geologist”. 39, s. 109, 1923. (ang.).
15. K.E. Kinman: The Kinman System: Toward a Stable Cladisto−Eclectin. Classification of Organisms (Living and Extinct). Kansas, Hays: K.E. Kinman, 1994, s. 38. (ang.).
16. І.В. Загороднюк. Наукові назви рядів ссавців: від описових до уніфікованих. „Вісник Львів. Ун-ту”. Серія біологічна. 48, s. 37, 2008. (ukr.).
17. Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 24. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
18. syreny, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-08-04].
19. Encyklopedia Gutenberga. [dostęp 2013-03-04].
20. manaty, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-08-04].
21. N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-24]. (ang.).
22. Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 78. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
23. C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 120. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
24. J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Sirenia Illiger, 1811, Hesperomys project (Version 23.8.0), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-08-24] (ang.).
25. G.G. Simpson. The supposed association of dinosaurs with mammals of Tertiary type in Patagonia. „American Museum novitates”. 566, s. 18, 1932. (ang.).
26. R.A. Stirton. The first lower Oligocene vertebrate fauna from northern South America. „Servicio Geológico Nacional, Compilación de Estudios Geológicos Oficiales”. 7, s. 332, 1947. (ang.).
27. E. Díaz-Berenguer, A. Badiola, M. Moreno-Azanza & J.I. Canudo. First adequately-known quadrupedal sirenian from Eurasia (Eocene, Bay of Biscay, Huesca, northeastern Spain). „Scientific Reports”. 8 (5127), s. 3, 2018. DOI: 10.1038/s41598-018-23355-w. (hiszp.).
28. Annalisa Berta, James L. Sumich, Kit M. Kovacs, Pieter Arend Folkens, Peter J. Adam: Marine Mammals: Evolutionary Biology. Academic Press, 2006, s. 547. ISBN 0-12-088552-2. (ang.).

Bibliografia

• Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971. Brak numerów stron w książce
• Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. Brak numerów stron w książce
• Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 166 i 167. ISBN 83-01-14344-4.

Kontrola autorytatywna (takson):

• LCCN: sh85122967
• GND: 4180650-5
• NDL: 00564551
• BnF: 122513764
• NKC: ph217733
• J9U: 987007546238805171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3982163
• Britannica: animal/sirenian
• Universalis: sireniens
• БРЭ: 3665738
• SNL: sjøkuer
• Catalana: 0142940
• DSDE: søkøer

Identyfikatory zewnętrzne:

• BioLib: 32470
• EoL: 8708
• GBIF: 802
• identyfikator iNaturalist: 46306
• ITIS: 180676
• NCBI: 9774
• identyfikator taksonu Fossilworks: 86537
• CoL: 43T