Andrzej Kajetan Wróblewski

Andrzej Kajetan Wróblewski (ur. 7 sierpnia 1933 w Warszawie^[1][2]) – polski fizyk doświadczalny i historyk nauki, zajmujący się głównie fizyką cząstek elementarnych i historią fizyki, encyklopedysta i popularyzator. Profesor zwyczajny nauk fizycznych i członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk (od 1991); dawniej wiceprezes Polskiej Akademii Umiejętności (2009–2018), rektor Uniwersytetu Warszawskiego (1989–1993) oraz dziekan tamtejszego Wydziału Fizyki (1986–1989). Doktor honorowy kilku uczelni i laureat kilkunastu nagród, w tym Medalu Smoluchowskiego – najwyższego odznaczenia przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne (1999).

Ten artykuł dotyczy Andrzeja Wróblewskiego (ur. 1933), fizyka. Zobacz też: inne osoby nazywające się Andrzej Wróblewski.

Andrzej Kajetan Wróblewski

Prof. Andrzej Kajetan Wróblewski podczas wykładu
Data i miejsce urodzenia	7 sierpnia 1933 Warszawa
Zawód, zajęcie	fizyk, historyk
Tytuł naukowy	profesor nauk fizycznych
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Uczelnia	Uniwersytet Warszawski
Wydział	Wydział Fizyki
Stanowisko	rektor Uniwersytetu Warszawskiego (1989–1993) wiceprezes Polskiej Akademii Umiejętności (od 2009)
Odznaczenia

Jako fizyk cząstek badał m.in. materię dziwną, kontynuując tym prace Mariana Danysza. Fizykę i jej historię – praktycznie wszystkich dziedzin i epok – popularyzował przez książki, artykuły i publiczne wykłady.

Życiorys

Jest absolwentem Liceum im. Władysława IV w Warszawie^[3]. W okresie nauki szkolnej interesował się astronomią i prowadził amatorskie obserwacje^[3][4]. W 1955 ukończył studia fizyczne na Wydziale Matematyczno-Fizyczno-Chemicznym Uniwersytetu Warszawskiego, na którym pracował od 1954^[5]. Był redaktorem naczelnym czasopisma Urania – Postępy Astronomii w latach 1958–1963^[4]. W 1961 obronił pracę doktorską Badanie hiperonów Λ⁰ metodą emulsji jądrowych^[5] napisaną pod kierunkiem Mariana Danysza^[3]. Wróblewski w 1964 otrzymał stopień doktora habilitowanego na podstawie pracy Produkcja cząstek dziwnych w oddziaływaniach π--p przy energii 10 GeV^[3], w 1971 został profesorem nadzwyczajnym, a w 1979 profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1975–1981 był dyrektorem Instytutu Fizyki Doświadczalnej, a w latach 1986–1989 dziekanem Wydziału Fizyki UW. Pełnił funkcję rektora Uniwersytetu Warszawskiego w kadencji 1989–1993^[1].

Działalność naukowa

Fizyka i popularyzacja

Jego specjalnościami są fizyka cząstek elementarnych (fizyka wysokich energii) oraz historia fizyki. Badał mechanizm produkcji hadronów, m.in.:

• znalazł związek między średnią krotnością produkowanych cząstek i dyspersją ich rozkładu; zależność ta została nazwana formułą Wróblewskiego^[5] (ang. Wróblewski formula, Wróblewski relation);
• w latach 80. wprowadził też tzw. współczynnik Wróblewskiego (ang. Wróblewski factor), opisujący tłumienie kwarków dziwnych^[6].

W miesięczniku „Wiedza i Życie” opublikował setki felietonów o znanych uczonych, pod nazwą Uczeni w anegdocie. Na jej podstawie powstały książki o tym samym tytule^[5]. W 1961 otrzymał Nagrodę „Problemów” za osiągnięcia w dziedzinie popularyzowania nauki^[7].

Organizacja badań i uczelni

Jest autorem pojęcia „lista filadelfijska”, którym w Polsce określa się czasopisma naukowe indeksowane przez Journal Citation Reports^[8]. Opracował pierwsze zasady kategoryzacji polskich instytucji naukowych w oparciu o wskaźniki parametryczne^[5]. Krytykował politykę naukową minister Barbary Kudryckiej:

• w 2010, na Zgromadzeniu Ogólnym Polskiej Akademii Nauk^[9];
• w 2011, odbierając doktorat honorowy Politechniki Warszawskiej^[10].

Członkostwa i funkcje

Towarzystwa naukowe i akademie nauk:

• 1954: Polskie Towarzystwo Astronomiczne,
• 1955: Polskie Towarzystwo Fizyczne,
• 1976: Polska Akademia Nauk – członek korespondent,
• 1983: Towarzystwo Naukowe Warszawskie – członek zwyczajny,
• 1991: PAN – członek rzeczywisty,
• 1998: Polska Akademia Umiejętności – członek korespondent,
• 2004: PAU – członek czynny,
• 2009: PAU – wiceprezes.

Komisje, komitety i rady:

• 1979–1989: Centralna Komisja Kwalifikacyjna ds. Kadr Naukowych przy Prezesie Rady Ministrów,
  • 1981–1987: wiceprzewodniczący,
• 1985–2002: Rada Naukowa Centrum Badań Kosmicznych PAN – przewodniczący^[11],
• 1992–1995: Rada ds. Nauki przy Prezydencie Lechu Wałęsie – przewodniczący,
• 1993–1999: Komitet Polityki Naukowej CERN,
• 1994–2000: Komitet Badań Naukowych,
  • 1997–2000: wiceprzewodniczący^[1],
• przez wiele lat był też przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Historii Nauki PAN (od 1996 r.)^[11][12].

Nagrody

W latach 1973–2021 otrzymał kilkanaście wyróżnień, zarówno z Polski, jak i z zagranicy:

Doktoraty honorowe

• 1980: Uniwersytet w Siegen (Niemcy),
• 1990: Uniwersytet Chapmana w Orange (USA),
• 1992: Uniwersytet w Glasgow^[1],
• 2011: Politechnika Warszawska^[13],
• 2017: Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach^[5].

Odznaczenia

• 1975: Medal Komisji Edukacji Narodowej,
• 1976: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
• 1984: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• 1998: Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski – M.P. z 1998, nr 16, poz. 235,
• 1994: Krzyż Oficerski Orderu Narodowego Zasługi Republiki Francuskiej^[1].

Inne wyróżnienia

• 1961: Nagroda „Problemów”
• 1973: Nagroda Marii Skłodowskiej-Curie – zespołowa,
• 1986: Nagroda „Problemów” (po raz drugi)^[14],
• 1999: Medal Mariana Smoluchowskiego,
• 2005: Nagroda Prezesa Rady Ministrów za wybitny dorobek naukowy^[5],
• 2010: Nagroda Naukowa im. Mikołaja Kopernika w dziedzinie filozofii przyrody,
• 2020: Nagroda specjalna na stulecie Polskiego Towarzystwa Fizycznego^[15],
• 2021: Nagroda im. Jana Jędrzejewicza, przyznawana przez Instytut Historii Nauki PAN i miasto Płońsk – za książkę Historia fizyki w Polsce^[16].
• 2021: Złota Róża przyznawana przez Festiwal Nauki w Warszawie – za książkę Historia fizyki w Polsce^[17].

Wybrane publikacje

Autor ponad dwustu artykułów z fizyki wysokich energii^[5] oraz innych dzieł – kilku własnych książek, kilku tłumaczeń z angielskiego i rosyjskiego oraz fragmentów innych prac. Napisał też hasło Fizyka w XX wieku w Encyklopedii PWN^[18].

Własne książki

• 1958: Z tajemnic Marsa, w serii „Biblioteka Problemów”, PWN
• 1976: Wstęp do fizyki, wraz z Januszem Zakrzewskim, t. 1, PWN
  • 1984: II wydanie
  • 1989: t. 2, cz. 1, ISBN 83-0107012-9
  • 1991: t. 2, cz. 2, ISBN 83-0109498-2
• 1982: Prawda i mity w fizyce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ISBN 83-0401031-3
  • 1987: II wydanie, Wydawnictwo Iskry, ISBN 83-2070880-X
  • 1998: Sự thật và huyền thoại trong vật lý học – wydanie wietnamskie, tłum. Nguyễn Văn Hướng
• 1999: Uczeni w anegdocie, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7255016-6
  • 2004: Uczeni w anegdocie. Poczet 2, ISBN 83-7337643-7
  • 2010: 200 uczonych w anegdocie. Ks. 1 i 2, Świat Książki, ISBN 978-83-2471853-5, ISBN 978-83-2472001-9
  • 2018: 300 uczonych prywatnie i na wesoło. T. 1 i 2, Prószyński i S-ka, ISBN 978-83-8123-259-3, ISBN 978-83-8123-282-1
• 2006: Historia fizyki – od czasów najdawniejszych do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-0114635-1
  • 2007-2019: dodruki (łącznie 8)
• 2020: Historia fizyki w Polsce, PWN, ISBN 978-83-01-21138-7.

Tłumaczenia

• 1957: G. W. K. Ford., E. Parkins., H. S. Isbin, O reaktorach jądrowych, PWN, wraz ze Stanisławem Zasadą – z angielskiego,
• 1960: A.P. French, Zasady fizyki współczesnej, PWN – z angielskiego,
• 1961: N. P. Barabaszow, A. A. Michajłow, J. N. Lipski, Atlas odwrotnej strony Księżyca, PWN – z rosyjskiego,
• 1967: Otto Struve, Velta Zebergs, Astronomia XX wieku, PWN – z angielskiego,
• 1968: Bruno Rossi, Promieniowanie kosmiczne, seria „Biblioteka Problemów”, PWN – z angielskiego.

Redakcje prac zbiorowych i innych

• 1959–1964: redaktor naczelny czasopisma Urania^[19]
• 1980: Z powrotem na Ziemię. Spór o pochodzenie cywilizacji ludzkich, seria „Rodowody Cywilizacji”, Państwowy Instytut Wydawniczy, ISBN 83-0600167-2,
  • 2000: II wydanie, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7180868-2,
• 1983: Encyklopedia fizyki współczesnej^[20] ,
• 1996: Świat nauki współczesnej. Tom 1, przekł. z fr. Agata Bernat et al., PWN, ISBN 83-0111805-9,
• 1996: 75 lat fizyki na Hożej. Praca zbiorowa, wraz z Martą Kicińską-Habior, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, ISBN 83-9053340-5,
• 1997: 75 lat fizyki na Hożej. Spis publikacji z lat 1971-1995, wraz z Martą Kicińską-Habior, WUW, ISBN 83-9053341-3,
• 2016: Nauki ścisłe i przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim, WUW, ISBN 978-83-2352122-8, ISBN 978-83-2351791-7,
• 2016: Portrety uczonych : profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego, 6 tomów: 1816–1915; 1915–1945 A-Ł, M-Ż; po 1945 A-K, L-R, S-Ż; WUW,
• 2021: 100 lat fizyki od Hożej do Pasteura. Księga wspomnień, WUW, ISBN 978-83-235-5144-7.

Przedmowy, posłowia i wkład w prace zbiorowe

• 1979: Werner Heisenberg, Ponad granicami, seria „Biblioteka Myśli Współczesnej”, tłum. z niem. Krzysztof Wolicki, PIW, ISBN 83-0600062-5,
• 1990: John Taylor, Nauka i zjawiska nadnaturalne, PIW,
• 1997: Albert Einstein, Teoria względności i inne eseje, tłum. z ang. Piotr Amsterdamski, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7180019-3,
• 2004: Lekcje Marii Skłodowskiej-Curie, WSiP,
• 2007: Feynman radzi, PWN, tytuł posłowia: Feynman – uczony i wykładowca,
• 2011: Isaac Newton, Matematyczne zasady filozofii przyrody, tłum. z łac. Jarosław Wawrzycki, Copernicus Center Press, ISBN 978-83-62259-24-3.