Remove ads
Agatis, soplica, damara (Agathis) – rodzaj drzew nagonasiennych z rodziny araukariowatych obejmujący 22 żyjące gatunki[3]. Obecnie przedstawiciele należących do rodzaju gatunków występują na obszarze od południowej części Półwyspu Indochińskiego i Filipin po północno-wschodnią Australię, Nową Kaledonię i Nową Zelandię[4]; skamieniałości odkryte w Argentynie dowodzą, że w eocenie przedstawiciele rodzaju występowali również w Ameryce Południowej[5], natomiast skamieniałości odkryte na wyspie Hajnan dowodzą występowania przedstawicieli rodzaju na obszarze dzisiejszych Chin na przełomie oligocenu i miocenu[6]. Wiele gatunków ma bardzo ograniczony zasięg, najszerzej rozpowszechniony jest agatis damara. Wobec ich ogólnego podobieństwa i wewnątrzgatunkowej, a nawet osobniczej zmienności morfologicznej, dysjunkcje między zasięgami ułatwiają klasyfikowanie roślin tego rodzaju do gatunków[7]. Są to na ogół drzewa wysokie, wieczniezielone, dwupienne[4]. Po uszkodzeniu ich pnia wypływa mleczna żywica[8]. Drzewa te cenione są właśnie jako źródło wysokogatunkowych żywic i dobrej jakości drewna[9].
 Agatis damara | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
agatis | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Agathis Salisb. Trans. Linn. Soc. London 8: 311 (1807)[2] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
A. loranthifolia Salisb. (=A. dammara (Lamb.) Rich. & A.Rich.[2] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Remove ads
- Pokrój
- Zimozielone, wysokie drzewa o kolumnowych pniach. Młode drzewa mają koronę stożkowatą, z wiekiem pień w dole oczyszcza się, jest mało zbieżysty i zwieńczony jest kulistą koroną[7]. Kora jest gruba i łuskowata. Pąki są kuliste z kilkoma zachodzącymi na siebie i ściśle przylegającymi łuskami. Pędy boczne rosną poziomo, na młodych drzewach wyrastają często w regularnych okółkach. Po odpadnięciu pozostawiają koliste, nieco zagłębione blizny na pniu[9]. Grubsze konary wznoszą się ku górze[7].
- Liście
- Liścienie w liczbie 2. Liście dojrzałe na głównym pędzie wyrastają spiralnie, na pędach bocznych są naprzeciw- lub skrętoległe. Mają kształt owalny, osiągają do 15 cm długości i 5 cm szerokości, osadzone są na wyraźnym ogonku. Kształty i rozmiary liści są bardzo zmienne nie tylko na tym samym drzewie, ale nawet na tej samej gałęzi. Liście są sztywne, grube, skórzaste i trwałe – utrzymują się na pędach nawet przez 20 lat. Blaszka liściowa jest gęsto użyłkowana, od spodu często sinozielona. Młode liście są czerwono nabiegłe, z czasem stają się ciemnozielone. Po odpadnięciu pozostawiają szorstkie blizny[9][8].
- Kwiaty
- Rozdzielnopłciowe, kwiaty męskie i żeńskie rozmieszczone są zwykle na różnych roślinach (dwupienność). Kwiatostany męskie (mikrostrobile) są sztywne, cylindryczne lub kuliste i wsparte są u nasady przez koliste, płonne łuski nasienne. Kwiatostany żeńskie (makrostrobile) rozwijają się na końcach pędów, są kuliste lub owalne i tworzone są przez bardzo liczne, spłaszczone, szerokie łuski nasienne bez łusek wspierających[8]. Osiągają do 15 cm średnicy[4]. Na łuskach znajdują się pojedyncze zalążki. Szyszki dojrzewają w ciągu dwóch lat[8].
- Nasiona
- Pojedyncze na łuskach nasiennych, wyposażone w dwa skrzydełka nierównej wielkości[8].
Szyszka agatisa mocnego
Liście agatisa mocnego
Pień agatisa mocnego
Remove ads
Drzewa z tego rodzaju, z wyjątkiem agatisa nowozelandzkiego, rosną w tropikach. Występują w wilgotnych lasach równikowych oraz w częściowo zimozielonych lasach monsunowych na obszarach, gdzie pora sucha nie przekracza kilku miesięcy. Spotykane są na różnych siedliskach na terenach nadmorskich oraz w górach do wysokości około 2500 m n.p.m. Często występują nielicznie w drzewostanie, choć bywa także, że tworzą czyste drzewostany lub mają w nich znaczący udział[7].
Agathis to jeden z trzech współczesnych rodzajów z rodziny araukariowatych (Araucariaceae). Ze względu na duże podobieństwo roślin w obrębie rodzaju, zmienność cech morfologicznych liści i nietrwałość szyszek żeńskich, które rozpadają się podczas suszenia, klasyfikacja taksonów w obrębie rodzaju jest bardzo kłopotliwa i opiera się na analizach budowy męskich organów generatywnych i kutykuli[7][10]. W przeszłości problemy taksonomiczne dotyczyły zwłaszcza taksonów raz wyodrębnianych, kiedy indziej łączonych, a reprezentujących najbardziej zmienny i najszerzej rozpowszechniony gatunek – Agathis dammara. Rodzaj dzielony był na 3, 4, 5 sekcje, ale żadna z tych klasyfikacji nie zyskała szerszego uznania. Badania molekularne DNA plastydowego wskazały na wyraźną odrębność grupy (kladu) gatunków nowokaledońskich (A. corbassonii, A. lanceolata, A. montana, A. moorei i A. ovata). Z powodu licznych cech wspólnych łączone w grupę dammara są takie gatunki jak A. borneensis, A. dammara, A. endertii, A. flavescens i A. philippinensis (bywają one wszystkie zresztą w niektórych ujęciach łączone w jeden gatunek Agathis dammara sensu lato[7].
W obrębie rodzaju wyróżnia się 22 gatunki[3]:
- Agathis alba (Lam.) Foxw.
- Agathis atropurpurea Hyland
- Agathis australis (D.Don) Lindl. – agatis nowozelandzki, agatis kauri, soplica kauri
- Agathis borneensis Warb.
- Agathis corbassonii de Laub.
- Agathis dammara (Lamb.) Rich. & A.Rich. – agatis damara
- Agathis endertii Meijer Drees
- Agathis flavescens Ridl.
- Agathis kinabaluensis de Laub.
- Agathis labillardierei Warb.
- Agathis lanceolata Warb.
- Agathis lenticula de Laub.
- Agathis macrophylla (Lindl.) Mast.
- Agathis microstachya J.F.Bailey & C.T.White
- Agathis montana de Laub.
- Agathis moorei (Lindl.) Mast.
- Agathis orbicula de Laub.
- Agathis ovata (C.Moore ex Vieill.) Warb.
- Agathis philippensis Warb.
- Agathis robusta (C.Moore ex F.Muell.) F.M.Bailey – agatis mocny, soplica mocna
- Agathis silbae de Laub.
- Agathis spathulata de Laub.
Remove ads
Nazwa naukowa rodzaju Agathis zaczerpnięta została z języka greckiego, gdzie słowo to oznacza kłębek nici. Określenie to nawiązuje do kulistego kształtu szyszek z gęsto ścieśnionymi łuskami nasiennymi[7]. Dawniej drzewa tego rodzaju znane były w języku polskim jako przerosna, soplica i damara[11]. Współcześnie preferowaną nazwą w publikacjach słownikowych jest agatis[4][12].
Ze względu na ograniczone areały występowania i intensywna eksploatację z powodu poszukiwanego i wysoko cenionego drewna, wiele gatunków tego rodzaju uznawanych jest za zagrożone[7]. Na liście zagrożonych roślin iglastych znajduje się 18 gatunków z rodzaju Agathis. Żaden z nich nie ma jednak najwyższych kategorii zagrożenia (brak wymierających i krytycznie zagrożonych). Jako narażone (VU – vulnerable) określane są: A. corbassonii, A. dammara, A. flavescens, A. kinabaluensis, A. lenticula, A. moorei, A. orbicula, A. philippensis i A. silbae. Do gatunków niższego ryzyka, ale bliskich zagrożenia (LRnt) należą: A. atropurpurea, A. endertii, A. macrophylla, A. spathulata[13].
.jpg)
Remove ads
Drzewa dostarczają cenionego drewna i żywic zwanych kopal. Drewno jest jasne, barwy słomkowej lub żółtobrązowej[7], łatwe w obróbce i o wszechstronnym zastosowaniu[9]. Żywice kopal kauri pozyskuje się z agatisa nowozelandzkiego, a kopal bindang (zwane też manilskim lub wschodnioindyjskim) z agatisa damara[12]. Żywica wypływa z kory po jej uszkodzeniu i gromadzi się na pniu, na konarach lub u podstawy drzew. Wielkie ilości kopalnych żywic pozyskiwano także wykopując je z gruntu na głębokości do 3 m[9]. Zanim żywice zostały zastąpione w znacznym stopniu przez syntetyczne substytuty pozyskiwano ich do 20 tys. ton rocznie, ze szczytem produkcji między latami 20. i 40. XX wieku[7]. Były poszukiwanym surowcem do wyrobu werniksu i linoleum[9].
Żywica wyciekająca z naciętego pnia agatisa damara
Bryłka żywicy kopal kauri
Meble wykonane z agatisa nowozelandzkiego
Remove ads
Ze względu na wymagania klimatyczne rośliny tego rodzaju nie są uprawiane poza strefą tropikalną. Jedynie agatis nowozelandzki sporadycznie bywa uprawiany w Europie w miejscach o najbardziej łagodnym klimacie (najdalej na północ w Irlandii)[14]. Agatisy rozmnażane są za pomocą nasion, ale tworzą też odrosty z nasady drzew rosnących lub powalonych, które z powodzeniem mogą być używane jako sadzonki. Można też ukorzeniać sadzonki pędowe pozyskiwane z prosto w górę rosnących pędów[9].
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads