Loading AI tools
krążownik rosyjski Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Admirał Makarow (ros. Адмирал Макаров) – rosyjski krążownik pancerny z okresu I wojny światowej, pierwszy okręt rosyjski o tej nazwie. Zbudowany we Francji i wodowany w 1906 roku, był jednym z czterech okrętów typu Bajan – jedynego standardowego typu rosyjskich krążowników pancernych. Wszedł do służby w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego w 1908 roku. Wchodził w skład Floty Bałtyckiej i służył aktywnie przez cały okres I wojny światowej na Bałtyku, między innymi działając w Zatoce Ryskiej. Przejęty przez władzę radziecką, nie służył już aktywnie po wojnie i został wycofany w 1918 roku, po czym złomowany w Niemczech.
 „Admirał Makarow” w latach 1908–1909 | |
| Klasa | |
|---|---|
| Typ | |
| Historia | |
| Stocznia |
FCM, La Seyne-sur-Mer |
| Początek budowy |
4 kwietnia 1905 |
| Położenie stępki |
27 marca 1906 (oficjalne) |
| Wodowanie |
8 maja 1906 |
 Rosyjska Carska MW
| |
| Wejście do służby |
15?/28 kwietnia 1908 |
| Wycofanie ze służby |
7 sierpnia 1918 (do rezerwy) |
| Los okrętu |
oddany na złom w 1922 |
| Dane taktyczno-techniczne | |
| Wyporność |
7890 t normalna |
| Długość |
138,8 m[1] |
| Szerokość |
17,5 m[1] |
| Zanurzenie |
6,6 m[1] |
| Napęd | |
| 2 maszyny parowe VTE o mocy 16 500 KM, 26 kotłów parowych, 2 śruby[1] | |
| Prędkość |
21 węzłów |
| Uzbrojenie | |
| początkowe: 2 działa 203 mm L/45 (2 × I), 8 dział 152 mm L/45 (8 × I), 20 dział 75 mm L/50 (20 × I), 4 działa 57 mm L/50 (4 × I), 8 km 7,62 mm, 2 wyrzutnie torped 450 mm (2 × I)[1] | |
| Opancerzenie | |
| pas burtowy do 175 mm[1] (stal Kruppa) wieże 132 mm kazamaty 50 mm wieża dowodzenia 136 mm pokład 30 mm | |
| Załoga |
618, w tym 23 oficerów[2] (pierwotnie) |
Wyporność normalna okrętu wynosiła 7890 ton, a długość niecałe 139 m. Napędzały go maszyny parowe, umożliwiające osiąganie prędkości 21 węzłów. Uzbrojenie główne stanowiły początkowo dwa działa kalibru 203 mm w wieżach i osiem dział kalibru 152 mm, pod koniec wojny wzmocnione do trzech dział kalibru 203 mm i dwunastu kalibru 152 mm.
„Admirał Makarow” należał do typu krążowników pancernych, którego pierwowzorem był pierwszy „Bajan”, zaprojektowany dla floty rosyjskiej w 1898 roku przez francuską stocznię Forges et Chantiers de la Méditerranée (FCM) w La Seyne-sur-Mer koło Tulonu i tam zbudowany[3]. „Bajan” był najnowocześniejszym krążownikiem pancernym Rosji w czasie wojny rosyjsko-japońskiej, który wykazał swoją przydatność w działaniach pod Port Artur[4]. Jeszcze podczas wojny, jesienią 1904 roku rosyjskie Ministerstwo Morskie podjęło decyzję o zamówieniu kolejnych jednostek na wzór „Bajana”, z niewielkimi tylko ulepszeniami[5]. Istotnym czynnikiem była chęć uniknięcia przestojów w petersburskiej państwowej Nowej Stoczni Admiralicji, która miała wolne pochylnie[6]. Początkowo miały być zbudowane tylko dwa okręty w Rosji, lecz z niejasnych przyczyn władze rosyjskie zdecydowały ostatecznie zlecić budowę jeszcze jednego okrętu francuskiej stoczni FCM, która miała jednocześnie opracować poprawioną dokumentację[5][7].
Planowane okręty zostały wciągnięte na listę floty 2?/15 kwietnia 1905 roku, a pierwszemu, budowanemu we Francji, nadano nazwę „Admirał Makarow” na cześć admirała Stiepana Makarowa, poległego pod Port Artur[8]. 20 kwietnia/3 maja 1905 roku podpisano kontrakt na budowę krążownika we Francji[9]. Według umowy, budowa miała trwać 32 miesiące, do 1 września 1907 roku[10]. Cena miała wynosić 18 450 000 franków (6 918 750 rubli) bez uzbrojenia, dostarczanego przez Rosję, lecz ostatecznie nieco wzrosła na skutek dodatkowych zmian wprowadzanych w projekcie[9][a].
W literaturze decyzja o zamówieniu kolejnych okrętów typu Bajan, podjęta z niejasnych motywów, jest przedmiotem krytyki, jako że projekt już był kilkuletni i ustępował uzbrojeniem i wartością bojową większym okrętom tej klasy budowanym w tym czasie zarówno w Japonii (typ Tsukuba), jak i w Niemczech (typy Roon i Scharnhorst)[11]. Mimo to, powstałe w ten sposób okręty, w tym „Admirał Makarow”, były aktywnie używane podczas I wojny światowej, okazując się wartościowymi jednostkami w specyficznych warunkach drugorzędnego bałtyckiego teatru działań[9].
Prace przy budowie okrętu w stoczni FCM w La Seyne-sur-Mer pod Tulonem rozpoczęto jeszcze przed podpisaniem umowy, 22 marca?/4 kwietnia 1905 roku[12]. Ta data została również wskazana na tradycyjnej srebrnej plakietce („desce”) mocowanej do konstrukcji okrętu we flocie rosyjskiej z okazji położenia stępki[12]. Oficjalna uroczystość symbolicznego położenia stępki miała jednak miejsce dopiero rok później, 14/27 marca 1906 roku, już po zbudowaniu kadłuba i niedługo przed jego wodowaniem[10]. 25 kwietnia/8 maja 1906 roku odbyło się uroczyste wodowanie, podczas którego na pokładzie okrętu była obecna wielka księżna Anastazja Michajłowna, która uczestniczyła wcześniej w wodowaniu „Bajana”[10][13]. W chwili wodowania kadłub miał wyporność 2934 ton[10]. Kolejnym etapem było wyposażanie okrętu, dla którego maszyny wykonano w Marsylii[10]. W przeciwieństwie do pozostałych krążowników tego typu, opóźnienie w budowie było niewielkie, mimo wprowadzania drobnych zmian w projekcie w trakcie budowy. Artylerię Rosjanie dostarczyli do Tulonu dopiero 25 października/8 listopada 1907 roku, w tym samym czasie też przystąpiono do wstępnych prób maszyn[14].
7 grudnia 1907 roku do Marsylii przybyła rosyjska komisja, po czym rozpoczęto morskie próby odbiorcze mechanizmów, podczas których okręt 26 grudnia rozwinął prędkość maksymalną 22,55 węzła[15]. W marcu 1908 roku zaokrętowano pierwszą niepełną załogę rosyjską[16]. 15/28 kwietnia 1908 roku na okręcie podniesiono po raz pierwszy banderę (również w obecności wielkiej księżnej Anastazji)[b]. W dniach 16–22 kwietnia okręt przeszedł ostatnie dokowanie przed wyjściem do Rosji[17]. 13 maja 1908 roku podpisano akt odbioru okrętu na skarb cesarski[9][c]. Większe problemy mimo przeróbek sprawiała jedynie winda kotwiczna, którą zdecydowano poprawić już w Rosji[17]. Proces budowy uznany był za sprawny i na wniosek dowódcy okrętu siedmiu francuskich inżynierów zostało odznaczonych orderami św. Stanisława, a 20 majstrów medalami[17].
Uzbrojenie główne w postaci dwóch dział kalibru 203,2 mm (8 cali/45) o długości lufy 45 kalibrów (L/45) umieszczone było w dwóch jednodziałowych wieżach na pokładzie dziobowym i rufowym, w osi podłużnej okrętu. Wieże obracane były elektrycznie[18]. Kąt podniesienia luf w stosunku do pierwowzoru zwiększono z 18° do 22°, co zwiększyło donośność[14]. Przy kącie podniesienia 18° donośność pocisków burzących i przeciwpancernych o masie 87,73 kg wynosiła 13,1 km, a wprowadzonych w 1915 roku pocisków półpancernych o masie 106,9 kg – 15,9 km; natomiast przy większym kącie była ona większa[19]. Zapas amunicji wynosił 220 pocisków (120 na działo dziobowe i 100 na rufowe)[20]. Połowę jednostki ognia stanowiły nowo wprowadzone w 1907 roku wydłużone pociski burzące o większej skuteczności[21]. Artylerię drugiego kalibru stanowiło osiem dział kalibru 152,4 mm (6 cali/45) systemu Canet o długości lufy L/45 rozmieszczone w opancerzonych kazamatach na burtach. Kąt podniesienia luf wynosił od -6° do 25°, masa pocisku 41,4 kg, a maksymalna donośność 15 738 m[19]. Ich zapas amunicji zwiększono dzięki układaniu pocisków sposobem francuskim, jedne na drugich, ze 150 do 172[14] lub według innych źródeł 178 pocisków na działo[21].
Uzbrojenie pomocnicze, przeznaczone do odpierania ataków torpedowców, obejmowało początkowo 20 dział kalibru 75 mm L/50 systemu Canet. Umieszczono je po 10 na każdej z burt, z tego cztery w opancerzonych kazamatach na śródokręciu, jedno w burtowym stanowisku na dziobie, jedno w burtowym stanowisku na samej rufie (w pomieszczeniach admiralskich) i cztery na pokładzie górnym na śródokręciu (nad kazamatami armat 152 mm)[18]. Działa na pokładzie górnym miały maski ochronne grubości 20 mm i w porównaniu z pierwowzorem zostały osadzone na nowych lżejszych podstawach konstrukcji Mellera wzór 1906[18]. Artyleria pomocnicza „Admirała Makarowa” stanowiła jedną z różnic z okrętami budowy rosyjskiej. Działa w burtach na dziobie, zabryzgiwane wodą, usunięto w 1913 roku (na krążownikach budowanych w Rosji zrezygnowano z nich w ogóle – wycięcia na te działa pozostały elementem wyróżniającym „Makarowa”)[d]. Jako jedyny z okrętów tego typu „Admirał Makarow” przenosił nadto cztery francuskie półautomatyczne działa 57 mm Hotchkissa L/58, na pokładzie górnym, po dwa na każdej z burt nad centralną kazamatą[18]. Działa te z uwagi na niewielki kaliber nie miały jednak większej wartości bojowej i używane były jako salutacyjne, a najpóźniej w 1912 roku zostały zdjęte[18]. Okręt miał też cztery karabiny maszynowe Maxima kalibru 7,62 mm na mostkach, z tego dwa mogły stanowić uzbrojenie desantu[10]. Typowo dla rosyjskich okrętów „Makarow” przenosił też dwa działa kalibru 63,5 mm Baranowskiego na lawetach lądowych dla oddziałów desantowych (zamiast przewidywanych pierwotnie niegotowych nowych armat kalibru 75 mm)[16].
Broń podwodną stanowiły, mało przydatne w praktyce, dwie podwodne stałe wyrzutnie torpedowe kalibru 450 mm umieszczone w burtach, z zapasem sześciu torped[19]. Stosowano torpedy wzór 1904, o długości 5,13 m i masie ładunku wybuchowego 70 kg[19]. W toku wojny w listopadzie 1914 roku przystosowano „Admirała Makarowa” do przenoszenia 158 min morskich wzór 1912, montując tory na pokładzie i zrzutnie, jednak w praktyce nie zabierano więcej niż 120 min z uwagi na zatłoczenie pokładu i utrudnienie w obsłudze dział[22].
Na przestrzeni 1916 i 1917 roku zmodyfikowano uzbrojenie artyleryjskie „Admirała Makarowa” i drugiego „Bajana”, instalując na wzmocnionym pokładzie górnym tuż przed masztem rufowym trzecie działo kalibru 203 mm L/45 na centralnej podstawie, dysponujące kątem ostrzału po 100° na każdą z burt[23]. Jego kąt podniesienia był mniejszy i wynosił 18°[19]. Działo to nie otrzymało ostatecznie przewidywanej pierwotnie maski ochronnej[24]. Na pokładzie na śródokręciu dodano z kolei cztery działa kalibru 152 mm, po dwa na burtę, z kątem ostrzału po 130°, zwiększając tym samym ich liczbę do dwunastu[23]. Zdecydowano zdjąć w zamian wszystkie mało przydatne działa kalibru 75 mm, przy tym działa z centralnej kazamaty usunięto już podczas prac przygotowawczych na początku 1916 roku[23]. Ostatecznie przenoszony zapas amunicji wynosił w przypadku „Makarowa” 465 pociski kalibru 203 mm i 2663 kalibru 152 mm[25]. Działo kalibru 203 mm zamontowano w lipcu 1916 roku[e]. Najprawdopodobniej natomiast pokładowe działa kalibru 152 mm „Admirał Makarow” otrzymał dopiero pod koniec sierpnia 1917 roku w Rewlu[f]. Działo 203 mm było zdjęte z krążownika „Gromoboj”, a dzała 152 mm z przezbrajanego krążownika „Oleg”, przy czym podstawy ich musiały zostać przerobione dla zwiększenia kąta podniesienia do 25°[23]. Dodatkowe windy do amunicji pochodziły również z krążownika „Oleg” i okrętu szkolnego „Piotr Wielikij” (dla dział 8-calowych)[23]. Okręt zachował jednak nadal dwa działa kalibru 75 mm z maskami ochronnymi na pokładzie, nad dziobowymi kazamatami[g]. Zapewne w sierpniu 1916 roku okręt otrzymał przynajmniej dwie armaty przeciwlotnicze kalibru 47 mm – na dachu rufowej wieży i między pierwszym a drugim kominem, później ich liczba wzrosła do trzech[h]. Wiosną 1917 roku (być może nieco później) okręt otrzymał jeszcze dwa działa przeciwlotnicze 76,2 mm Lendera L/30, na pokładzie po bokach wieży rufowej[i].
Opancerzenie „Admirała Makarowa” odpowiadało układem prototypowi typu Bajan, lecz różniło się grubością i jakością. Pancerz pionowy wykonany był z bardziej odpornej stali Kruppa w miejsce stali Harveya, co pozwoliło na zmniejszenie jego grubości i w efekcie masy[10]. Opancerzenie burt obejmowało główny pas pancerny na linii wodnej, rozciągający się od samego dziobu za wieżę rufową, o grubości maksymalnej 175 mm na większości długości, zmniejszającej się stopniowo do 100 mm w kierunku dziobu i rufy (od wysokości skrajnych kazamat dział), a także malejącej w dolnej zanurzonej części pasa[26]. Pas składał się z 26 płyt, z czego 16 miało maksymalną grubość (od 8. do 23.)[26]. Również zamykająca pas rufowa gródź poprzeczna miała grubość zmniejszoną do 175 mm[26]. Nad pasem głównym na śródokręciu znajdował się krótszy pas górny o grubości 50 mm (umieszczony na stalowym poszyciu burt łącznej grubości 20 mm); taką samą grubość pancerza miały kazamaty dział znajdujące się ponad nim[26]. Po zdjęciu dział 75 mm z kazamaty, ich otwory miały być zakryte pancerzem grubości 76 mm[27]. W toku budowy zamierzano dodać pancerz 50 mm na poszyciu burt na rufie chroniący maszynę sterową, lecz prawdopodobnie zrezygnowano z tego[j]. Tak samo natomiast jak w prototypie, wewnętrzny płaski pokład pancerny miał 30 mm pancerza na stalowym podłożu grubości 20 mm (z dwóch warstw po 10 mm)[26]. Również wieże dział miały pancerz pionowy ze stali Kruppa mniejszej grubości 132 mm, jednakże ich dach pogrubiono do 44 mm[26]. Wieża dowodzenia „Admirała Makarowa”, różniąca się od pozostałych okrętów, według opisu z epoki miała opancerzenie grubości 5,5 cala (140 mm), ze stali chromoniklowej, a jej dach i podłoga były wykonane z płyt ze stali małomagnetycznej grubości 35 mm (być może układanych podwójnie na dachu – brak jest bliższego wyjaśnienia)[28]. Pod wieżą był szyb komunikacyjny ze ścianami grubości 80 mm[26]. Rufowy dalmierz tylko na „Admirale Makarowie” chroniony był opancerzoną wieżyczką, ze ścianami grubości 60 mm i dachem grubości 45 mm, dodaną w trakcie budowy[26].
Okręt napędzały dwie czterocylindrowe pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, o kontraktowej łącznej mocy indykowanej 16 500 KM[29]. Miały cylindry o średnicach: 1100 cm, 1740 cm i 2000 cm oraz skok tłoka 930 cm[30]. Maszyny napędzały bezpośrednio dwie czterołopatowe śruby o średnicy 5 m[30]. Parę dla maszyn dostarczało 26 kotłów wodnorurkowych systemu Belleville, rozmieszczonych w czterech kotłowniach[31]. Spaliny odprowadzane były przez cztery wysokie, proste, szeroko rozstawione w równych odstępach kominy. Zapas paliwa – węgla – wynosił 750 ton, maksymalnie 1000 ton[31].
Dzięki ulepszonemu projektowi śrub, okręt był nieco szybszy od prototypu i przekroczył prędkość kontraktową[32]. Podczas prób 26 grudnia 1907 roku rozwinięto prędkość maksymalną 22,55 węzła przy mocy indykowanej 19 310 KM, a na próbach 12-godzinnych 22–24 stycznia 1908 roku średnia prędkość wyniosła 21,08, a maksymalna 21,6 węzła (przy wyporności 7890,8 t i średniej mocy indykowanej 15 527,88 KM)[14]. Zużycie paliwa przy prędkości maksymalnej na próbach wynosiło 0,8875 kg/h na 1 KM mocy, co było wynikiem lepszym od kontraktowego[32].
„Admirał Makarow” odróżniał się od pozostałych okrętów typu Bajan masztami. Początkowo okręt budowano z dwoma masztami, z czego maszt rufowy miał posiadać mars bojowy z działkami 47 mm, jak w oryginalnym krążowniku „Bajan”[33]. W związku jednak z rezygnacją z marsów bojowych oraz krótkotrwałą tendencją do wyposażania dużych okrętów rosyjskich w pojedynczy maszt w celu utrudnienia przeciwnikowi oceny kursu i szybkości okrętu, usunięto podczas budowy maszt dziobowy, a rufowy pozbawiony marsu przestawiono na śródokręcie, pomiędzy drugim a trzecim kominem[33]. Wkrótce jednak z tego zrezygnowano i zimą 1911/1912 roku okręt otrzymał z powrotem dwa maszty, z punktami obserwacyjnymi artylerii, różniące się od masztów krążowników typu Bajan budowy rosyjskiej krótszymi nieruchomymi stengami[k]. W stosunku do okrętów budowanych w Rosji, przez cały okres służby „Admirała Makarowa” wyróżniał dodatkowy lekki drewniany mostek ze skrzydłami na dachu wieży dowodzenia[33]. Mniej dostrzegalną różnicą była sama pancerna wieża dowodzenia, eliptyczna w rzucie z góry i otwarta od tyłu (jak w pierwszym „Bajanie”, lecz przykryta płaskim dachem), podczas gdy okręty budowy rosyjskiej miały obszerniejsze wieże, w przekroju zbliżone do zaokrąglonego trójkąta[26]. Widoczną różnicę stanowiły wycięcia dla stanowisk dział 75 mm w burtach na dziobie, których nie miały okręty budowane w Rosji[15]. W odróżnieniu od pozostałych okrętów tego typu, „Makarow” miał zastosowane tytułem eksperymentu kotwice Marrela zamiast typowych w rosyjskiej flocie kotwic Halla[9]. Różnicę w stosunku do pierwowzoru i pozostałych okrętów stanowiło też pokrycie pokładu górnego, dziobowego i mostków, zamiast drewnem tekowym lub linoleum – szwedzką żywicą (mastiką), jak na krążowniku „Ruryk”, która jednak okazała się nietrwała i była w 1909 roku zamieniona na pierwotnie przewidziane materiały[34].
Nowością były zastosowane do kierowania ogniem dalmierze optyczne Barr & Stroud o bazie 4,5 stopy (1372 mm), zamienione w 1911 roku na 9-stopowe (2743 mm)[14]. Początkowo na „Makarowie” w toku budowy dodano wieżyczkę z dalmierzem na rufie, lecz jej umiejscowienie było nieudane[35]. Zestaw dalmierzy ulegał zmianie i ostatecznie w połowie I wojny światowej „Makarow” miał dwa dalmierze 9-stopowe w kopułkach na dachu wież artylerii i jeden przenośny na mostku oraz przenośne dalmierze: 4,5-stopowy i 3-stopowy dla celów nawigacyjnych[35]. Zdjęcia z okresu 1916–1917 przedstawiają dalmierze na dachach wież oraz dalmierz 9-stopowy między pierwszym a drugim kominem[l]. „Admirał Makarow” miał trzy reflektory bojowe o średnicy 750 mm (dwa na skrzydłach górnego mostka, a trzeci na dachu rufowej wieżyczki dalmierza, a następnie na platformie masztu rufowego)[33]. Tak jak na pierwszym okręcie typu, energię elektryczną zapewniały cztery główne prądnice parowe o napięciu 100 V i natężeniu 500 A i dwie pomocnicze[33].
„Admirał Makarow” miał taki sam zestaw łodzi, jak pierwszy „Bajan”, odróżniający się od okrętów budowanych w Rosji. Obejmowały one dwa kutry parowe długości 10,97 m i dziewięć łodzi wiosłowych różnych rozmiarów (od dwóch 20-wiosłowych barkasów długości 11,58 m do dwóch joli długości 6,1 m)[36]. W lipcu 1911 roku jednak w Helsinkach wykonano dla okrętu nowy kuter motorowy[37]. Załoga pierwotnie obejmowała etatowo 618 osób, w tym 23 oficerów i 7 osób cywilnych[36]. Przez większość okresu przedwojennego problemem były braki wyszkolonych załóg, i np. 1 kwietnia 1914 roku brakowało 4 podoficerów i 42 marynarzy[38]. W toku służby stan etatowy załogi się zmieniał, m.in. ubyło 100 osób obsługi dział 75 mm oraz przybyło 60 osób obsługi nowej artylerii[36].
Pierwszym dowódcą okrętu został, wyznaczony jeszcze w 1906 roku do nadzorowania budowy, komandor Władimir Ponomariow[39]. Po wejściu do służby, „Admirał Makarow” 14?/27 maja 1908 1908 roku wypłynął z Tulonu i odwiedzając po drodze Vigo dopłynął 29 maja/11 czerwca do Rewla, gdzie był tego dnia wizytowany przez cara Mikołaja II[40]. Po dokowaniu w Libawie przeszedł następnie do Kronsztadu, skąd 11/24 lipca eskortował carski jacht „Sztandart” na spotkanie z prezydentem Francji do Rewla[40]. Podczas rewii floty francuskiej i rosyjskiej 14 lipca zajmował miejsce w szyku obok krążownika pancernego „Dupetit-Thouars”[41]. Tego dnia po odpłynięciu francuskiej eskadry krążownik był ponownie wizytowany przez cara z czteroletnim księciem Aleksym[40]. Od 12 sierpnia do 4 września krążownik eskortował z kolei jacht „Polarnaja Zwiezda” cesarzowej-wdowy Marii Fiodorowny podczas wizyty w rodzinnej Danii i Norwegii[40]. Na okres zimowy okręt miał zostać wycofany do rezerwy, jednakże z uwagi na awarię krążownika „Oleg”, zdecydowano wysłać zamiast niego „Makarowa” w rejs szkolny z podchorążymi na Morze Śródziemne[40]. Przed tym zainstalowano dostarczone dopiero teraz podwodne wyrzutnie torped[42]. Również pod koniec października zainstalowano optyczne celowniki Vickersa do dział 203 mm[41].
25 października/6 listopada 1908 roku „Admirał Makarow” wypłynął z Kronsztadu i odwiedzając po drodze Portsmouth i Vigo wpłynął na Morze Śródziemne, spotykając się 19 listopada/2 grudnia w Bizercie ze znajdującym się już tam rosyjskim Oddziałem Bałtyckim, z pancernikami „Cesariewicz” i „Sława” oraz krążownikiem „Bogatyr'”[43][42]. 16/29 grudnia marynarze krążownika udzielali pomocy poszkodowanym w wielkim trzęsieniu ziemi w Mesynie oraz ewakuowali z ogarniętego pożarem miasta około 400 rannych do Neapolu[42]. Krążownik powrócił tam trzy dni później i ponownie jego załoga pomagała w wydobywaniu zasypanych, po czym okręt ewakuował do Neapolu około 200 rannych i 400 poszkodowanych[42]. Uczestnicy akcji i sam krążownik zostali później udekorowani srebrnymi medalami przez władze Włoch[42]. Rosyjska eskadra popłynęła następnie pod koniec grudnia do Aleksandrii w Egipcie, po czym „Admirał Makarow” odłączył się i 10/23 stycznia 1909 roku zawinął do Pireusu w Grecji, w związku z koniecznością hospitalizacji w rosyjskim szpitalu dowódcy, który zachorował na tyfus[44]. Dowodzenie okrętem czasowo objął wówczas komandor por. Kazimierz Porębski[44]. W Pireusie okręt trzykrotnie odwiedziła grecka królowa Olga, sprawująca honorowy patronat (szefostwo) nad załogą krążownika, a 14 stycznia odwiedził go król Grecji Jerzy I[44]. W drodze powrotnej rosyjskie okręty spędziły na przełomie stycznia i lutego kilka dni w Gibraltarze, gdzie spotkały się z amerykańską „Wielką Białą Flotą”[44]. 11/24 marca 1909 roku krążownik powrócił do Libawy[45]. 11/24 lipca tego samego roku „Admirał Makarow” z nowym krążownikiem pancernym „Ruryk” konwojował carskie jachty do Wielkiej Brytanii i wziął udział w rewii floty we francuskim Cherbourgu, a następnie wielkiej rewii na redzie Spithead 20 lipca/2 sierpnia 1909 roku[44].
15/28 marca 1910 roku „Admirał Makarow” powtórnie wyruszył w rejs szkolny na Morze Śródziemne, odwiedzając Plymouth i Algier i docierając do Grecji, w tym 22 kwietnia na Korfu ponownie odwiedziła go królowa Olga[43]. 28 kwietnia krążownik przeszedł do zatoki Suda na Krecie, gdzie stacjonował do sierpnia w składzie międzynarodowej eskadry, w związku z grożącą konfliktem sytuacją na wyspie, zamieszkałej przez Greków, a podległej Imperium Osmańskiemu[46]. 16/29 sierpnia krążownik dołączył do rosyjskiej eskadry wysłanej na Morze Śródziemne na uroczystości 50-lecia panowania króla Czarnogóry Mikołaja I, zastępując pancernik „Sława”, który uległ po drodze awarii[46]. Celem wysłania rosyjskiego zespołu była demonstracja rosyjskiego poparcia dla krajów słowiańskich leżących nad Morzem Adriatyckim. Zespół z flagowym pancernikiem „Cesariewicz” i krążownikami „Ruryk” i „Bogatyr'” dopłynął 18 sierpnia do Antivari (Baru) w Czarnogórze[46]. Po uroczystościach zakończonych 25 sierpnia „Makarow” powrócił na Kretę, lecz bezpośrednio po tym otrzymał rozkaz powrotu do Rosji, wychodząc z Zatoki Suda 11 września i płynąc do Tulonu razem z zespołem rosyjskim, a dalej samodzielnie, i docierając do Kronsztadu 11/24 października[47]. Po drodze, podczas sztormu na redzie Cherbourga 30 września krążownik był zmuszony odrzucić kotwicę i popłynąć do Portsmouth w celu uzupełnienia węgla, lecz 5 października z pomocą nurków odnaleziono kotwicę[47].
W 1911 roku wszystkie trzy krążowniki typu Bajan weszły w skład nowo sformowanej Brygady Krążowników Floty Bałtyckiej bazującej w Rewlu (późniejszej 1. Brygady Krążowników)[48]. W czasie pokoju okręty uczestniczyły w kampaniach od wiosny do zimy, kiedy były wycofywane do zbrojnej rezerwy z uwagi na zalodzenie. We wrześniu–październiku 1911 roku „Admirał Makarow” wraz z Brygadą Krążowników i innymi okrętami złożył wizytę w Køge w Danii[49]. Zimą podczas prac remontowych w Kronsztadzie zamontowano na krążowniku drugi maszt, zmieniając położenie pierwszego i ujednolicając wygląd okrętu z pozostałymi tego typu[49]. W dniach 11/24 – 15/28 września 1912 roku „Makarow” w składzie eskadry głównych sił Floty Bałtyckiej przebywał w Kopenhadze w Danii w związku z wizytą tam cesarzowej-wdowy Marii Fiodorowny z okazji urodzin jej bratanka, króla Chrystiana X[m]. We wrześniu 1913 roku „Makarow” z głównymi siłami Floty Bałtyckiej (Brygadą Krążowników, Brygadą Okrętów Liniowych i półdywizjonem niszczycieli) odwiedził Portland, Brest i Stavanger[50]. Latem 1914 roku „Admirał Makarow” w Kronsztadzie witał eskadrę brytyjskich krążowników liniowych[51].
Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej, od 12?/25 lipca 1914 roku krążowniki pancerne 1. Brygady rozpoczęły dozorowanie przed wejściem do Zatoki Fińskiej na wypadek próby niespodziewanego ataku i przedarcia się w głąb zatoki okrętów niemieckich[51]. Wieczorem 4/17 sierpnia „Admirał Makarow” i „Gromoboj” wykryły z odległości 16 km zespół dwóch niemieckich krążowników lekkich, niszczycieli i stawiacza min, pod dowództwem kontradmirała Mischke, który zamierzał postawić zagrodę 200 min na wodach rosyjskich w wyjściu z zatoki, na zachód od wyspy Nargön[n]. Rosyjskie okręty, biorąc niemieckie krążowniki za silniejsze krążowniki pancerne „Roon” i „Prinz Heinrich”, nie podjęły walki, lecz mimo to Niemcy odstąpili od pierwotnego zamiaru i odeszli, a następnie postawili miny dalej na zachód (zagroda nie przyniosła strat okrętom rosyjskim, lecz zatonęły na nich dwa neutralne holenderskie parowce)[52]. Wieczorem następnego dnia „Admirał Makarow” i „Gromoboj” ostrzelały koło Odensholmu z odległości 10 km niemieckie niszczyciele V 25, V 26, V 186, które wcześniej zbombardowały latarnię Ristna na wyspie Hiuma, ale Niemcy odeszli bez strat[53].
14/27 sierpnia „Bajan” i „Admirał Makarow”, osłaniające trałowce w wejściu do Zatoki Fińskiej, bezskutecznie ścigały i ostrzeliwały szybszy krążownik lekki „Augsburg” i niszczyciel V 25, próbujące z kolei bez powodzenia zwabić rosyjskie okręty pod atak okrętu podwodnego U-3[54]. Mimo tego, że niemiecki krążownik nawet zmniejszył prędkość i symulował uszkodzenie, nie został ani razu trafiony i odniósł jedynie niewielkie uszkodzenia od odłamków[54]. Za brak sukcesu w tej akcji został zmieniony dowodzący zespołem rosyjskim dowódca „Makarowa”, komandor K. Stiepanow, którego zastąpił komandor P. Plen[54]. 27 września/10 października 1914 roku „Admirał Makarow” został zaatakowany w Zatoce Fińskiej przez okręt podwodny U-26, lecz dwie wystrzelone torpedy przeszły przed krążownikiem (dzień później U-26 zdołał jednak zatopić bliźniaczy krążownik „Pałłada”)[54].
W związku z podjęciem przez Rosjan aktywnej wojny minowej u wybrzeży niemieckich, na przełomie listopada i grudnia 1914 roku przystosowano „Admirała Makarowa” do stawiania min, których w praktyce zabierał do 120[55]. Wziął po raz pierwszy udział w operacji minowania 1/14 grudnia 1914 roku wraz z krążownikiem pancernym „Ruryk” i stawiaczem min „Jenisiej”, stawiając 64 miny około 40 mil morskich na północny zachód od Rozewia[56]. 31 grudnia – 1 stycznia (13–14 stycznia) 1915 roku „Ruryk”, „Admirał Makarow” i „Bajan” jedynie osłaniały stawianie min na południowo-zachodnim Bałtyku, bez spotkań z nieprzyjacielem (miny stawiały krążowniki „Rossija”, „Oleg” i „Bogatyr'”, a uszkodzeniu na nich uległy niemieckie krążowniki lekkie „Augsburg” i „Gazelle”)[56].
„Admirał Makarow” wziął udział w kolejnej operacji minowania w lutym, przerwanej z powodu uszkodzenia „Ruryka” na nieoznaczonych na mapie skałach koło Gotlandii 1/14 lutego, przy czym „Admirał Makarow” przeszedł najpierw nad tą skałą dzięki mniejszemu zanurzeniu[56]. Podczas osłony następnej operacji stawiania min przez niszczyciele w nocy z 24 na 25 kwietnia (7–8 maja) 1915 roku, na południe od Gotlandii, „Bajan” i „Admirał Makarow” napotkały po 2 w nocy niemieckie okręty i ostrzelały bez rezultatów niemiecki krążownik lekki „München” i niszczyciel V 181, a następnie niszczyciele V 151 i V 153 (według Rosjan, trafiono raz niemiecki krążownik, lecz brak jest potwierdzenia tego)[56][o].
19 czerwca (2 lipca) 1915 roku „Admirał Makarow” jako okręt flagowy 1. Brygady Krążowników kontradmirała M. Bachiriewa wziął udział w wypadzie mającym na celu ostrzelanie Memla, zakończonym starciem z okrętami niemieckimi koło Gotlandii[57]. W pierwszej fazie starcia rosyjskie krążowniki bezskutecznie ścigały krążownik lekki „Augsburg” oraz uszkodziły i zmusiły do wyrzucenia się na brzeg krążownik minowy (stawiacz min) „Albatross”[57]. „Admirał Makarow” został trafiony jednym pociskiem kalibru 88 mm, który rozbił reflektor i ranił jednego członka załogi (było to jedyne trafienie w okręty rosyjskie)[57]. Po nadpłynięciu posiłków niemieckich, z silniejszym krążownikiem pancernym SMS „Roon”, „Admirał Makarow” nie brał aktywnego udziału w walce prowadzonej przez „Bajana” z uwagi na wyczerpanie większości amunicji głównego kalibru i dużą odległość, a jedynie wezwał przez radio posiłki[58]. Podkreśla się mimo to w literaturze, że pozostały zapas amunicji (ok. 90 pocisków 203 mm i połowa 152 mm) pozwalał na podjęcie walki, w której „Admirał Makarow” mógł odciągać uwagę przeciwnika, odciążając „Bajana”, z czego dowódca rosyjskiego zespołu nie skorzystał[59]. Dopiero po nadpłynięciu krążownika pancernego „Ruryk” i pojedynku z nim, Niemcy wycofali się[58].
W dniach 17–18 (30–31) lipca 1915 roku „Admirał Makarow” brał udział w operacji osłony przebazowania pancernika „Sława” do Zatoki Ryskiej, przez Cieśninę Irbe, w pobliżu wód kontrolowanych przez Niemców, z uwagi na niemożność przejścia płytszą cieśniną Moonsund[p]. Nie doszło przy tym do spotkań z nieprzyjacielem i po doprowadzeniu pancernika do miejsca spotkania z niszczycielami z Zatoki Ryskiej, siły eskorty powróciły do baz[60]. W dniach 16-17 (29–30) października „Bajan”, „Admirał Makarow”, „Oleg”, „Bogatyr” i pięć niszczycieli VIII dywizjonu patrolowały w Zatoce Botnickiej, koło szwedzkich wód, w celu przechwytywania statków niemieckich prowadzących handel ze Szwecją, lecz zdobyto tylko jeden statek „Frascatti” (1700 ton)[q].
Pod koniec roku Rosjanie znowu podjęli wojnę minową. 29 października/11 listopada 1915 roku krążowniki „Ruryk”, „Admirał Makarow”, „Bajan” i „Oleg”, osłaniane przez nowe drednoty i niszczyciele, postawiły na południe od Gotlandii 560 min, na których uległ uszkodzeniu niemiecki krążownik „Danzig” (12/25 listopada)[61]. W kolejnej operacji 23 listopada/6 grudnia te same okręty oraz „Bogatyr'” postawiły 5 mil na południe od poprzedniej zagrody ponad 700 min, na których 1/14 stycznia 1916 roku uległ uszkodzeniu niemiecki krążownik „Lübeck”[61].
Zimę 1915/1916 roku okręty Floty Bałtyckiej spędziły w bazach z uwagi na duże zalodzenie[62]. W tym czasie podjęto przygotowania do dozbrojenia „Bajana” i „Makarowa”, zdejmując działa 75 mm z kazamat i montując wzmocnienia pokładu, lecz samej artylerii jeszcze nie zamontowano[23]. Prace na „Makarowie” prowadzono w Rewlu w zakładzie Bekker[62]. „Admirał Makarow” i „Bajan” pozostawały w gotowości do wyjścia w morze w razie konieczności wsparcia rajdu 1. Brygady Krążowników i niszczycieli przeciwko niemieckim konwojom pod Norrköping w Szwecji 13–14 czerwca 1916 roku, lecz w samym wypadzie nie wzięły udziału[r]. Według części źródeł, już w lipcu 1916 roku „Admirał Makarow” otrzymał trzecie działo 203 mm[e]. W tym okresie otrzymał również dwie armaty przeciwlotnicze kalibru 47 mm[h]. Następnie, w związku z zamiarem wzmocnienia sił broniących Zatoki Ryskiej, „Admirał Makarow” został tam przebazowany 2/15 września 1916 roku przez pogłębioną cieśninę Moonsund, dołączając do „Bajana”[62]. W Zatoce Ryskiej zadania okrętów polegały na dozorowaniu i sporadycznym ostrzeliwaniu niemieckich trałowców próbujących oczyścić Cieśninę Irbe oraz wspieraniu wojsk lądowych; były one atakowane tam przez samoloty, ale nieskutecznie[62]. „Admirał Makarow” pozostał tam na kotwicowisku koło wyspy Schildau przez zimę[62].
W tym okresie gotowość do walki floty rosyjskiej zaczęła podupadać, a w związku z rewolucją lutową, na okrętach wiecowano i tworzono komunizujące komitety marynarskie, uzyskujące wpływ na sprawy administracyjne i dobór obsady oficerskiej[63]. Mimo to, na „Makarowie” stosunki między marynarzami i oficerami pozostawały względnie dobre, a komitet okrętowy dbał o dyscyplinę i utrzymanie zdolności bojowej okrętu, czemu sprzyjało jego zimowanie w Moonsundzie (w oddaleniu od głównych ośrodków rewolty, jak Kronsztad i Helsinki, gdzie dochodziło do zabójstw oficerów)[63]. Oficerowie krążownika nawet bywali na nim wybierani jako reprezentanci załogi[64]. 21 czerwca/4 lipca 1917 roku załoga krążownika zadeklarowała go jako „okręt śmierci” (korabl smierti) – na wzór „oddziałów śmierci”, deklarujących chęć dalszej walki z Niemcami na śmierć i życie[63]. 22 czerwca/5 lipca „Admirał Makarow” został zmieniony w Zatoce Ryskiej przez bliźniaczego „Bajana” i w sierpniu przeszedł do Rewla[63]. Najpóźniej w tym czasie dodano na nim cztery burtowe działa kalibru 152 mm na pokładzie[f].
W związku z niemieckim desantem, „Admirał Makarow” wyszedł 1/14 października 1917 roku z Rewla w celu wzięcia udziału w walkach o Wyspy Moonsundzkie[65]. 3 i 4 (16 i 17) października prowadził na maksymalnej odległości ogień do niemieckich niszczycieli, które jednak odchodziły po ostrzelaniu[65]. Dla zwiększenia donośności dział do 104 kabli, krążownik przechylano przy tym o 5°[65]. Według niektórych autorów, mógł uszkodzić trafieniem w rufę niszczyciel G 104, natomiast niszczyciel G 101 uszkodził śruby o dno[66]. 6/19 października, w związku z groźbą zaatakowania rosyjskich sił od północy, okręty rosyjskie opuściły rejon Wysp Moonsundzkich i przeszły do Helsinek, a następnie Rewla, gdzie w grudniu zakończyły kampanię[67].
Po rewolucji październikowej, „Admirał Makarow” z innymi okrętami Floty Bałtyckiej przeszedł pod kontrolę władzy bolszewickiej. W związku z zagrożeniem Rewla przez niemieckie natarcie 21 lutego 1918 roku, po zerwaniu przez Niemców zawieszenia broni negocjowanego z władzą radziecką, zdecydowano o ewakuacji floty do Helsinek, mimo zalodzenia i zdekompletowania załóg[68]. „Admirał Makarow” z „Rurykiem” osłaniał 25 lutego tyły kolumny okrętów i statków opuszczających Rewel i 27 lutego dotarł z pomocą lodołamaczy do Helsinek[68]. „Makarow” wówczas miał niesprawną lewą maszynę parową, a załogę stanowiło tylko 15 oficerów i 305 marynarzy[69].
Pomimo zawarcia przez Rosję pokoju brzeskiego z Niemcami, istniała nadal groźba zagarnięcia przez nich okrętów Floty Bałtyckiej znajdujących się w Finlandii, ogarniętej wojną domową. Dowództwo rosyjskie zdecydowało o ewakuacji floty do Kronsztadu, w tzw. lodowym przejściu, odbywającym się w wyjątkowo trudnych warunkach zalodzenia Zatoki Fińskiej. 17 marca „Admirał Makarow” dotarł z pierwszym rzutem okrętów, za lodołamaczem „Jermak” do Kronsztadu, a następnego dnia przeszedł do Piotrogrodu[68].
Z uwagi na stan techniczny i braki załóg, „Admirał Makarow” podczas reorganizacji floty został zaliczony do sił morskich Piotrogrodu. W razie konieczności obrony Piotrogrodu przed Niemcami, a później przed wojskami gen. Judenicza, miał działać jako pływająca bateria, do czego ostatecznie nie doszło[70]. 7 sierpnia 1918 roku został wycofany z czynnej służby na długotrwałą konserwację[70]. 1 marca 1919 roku zakończono prace konserwacyjne i krążownik zakończył kampanię[70]. Marynarze przeszli na front lądowy lub inne okręty, pozostawiając szkieletową załogę. Ostatnim dowódcą okrętu od 1919 roku był Polak Eugeniusz Jóźwikiewicz, w 1921 roku aresztowany po powstaniu w Kronsztadzie jako „niepewny politycznie”[s]. Na początku 1921 roku okręt częściowo rozbrojono[70]. Latem tego roku wykorzystywano go jeszcze jako hulk sztabowy starszego morskiego naczelnika w Piotrogrodzie[70]. W 1922 roku władze radzieckie zdecydowały o sprzedaży starych okrętów w celu uzyskania waluty i w połowie lipca „Makarow” wraz z innymi krążownikami został sprzedany na złom do Niemiec[71]. 14 sierpnia 1922 roku wyszedł jako pierwszy z nich na holu do Świnoujścia, gdzie przybył 31 sierpnia, po czym został złomowany w Szczecinie[71].
| Imię i nazwisko | od | do | uwagi |
| Władimir Ponomariow | 1906 | styczeń 1909 | |
| Kazimierz Porębski | styczeń 1909 | 1909 (czasowo) | później w polskiej Marynarce Wojennej |
| Aleksandr Kurosz | 1909 | 1911 | zabity przez CzK w 1919 |
| Konstantin Niechajew | 1911 | 1914 | aresztowany, zaginął po 1922 |
| Pawieł Wilken | styczeń 1914 | styczeń 1914 (czasowo) | |
| Dmitrij Wierdieriewski | marzec 1914 | maj 1914 (czasowo) | |
| Konstantin Stiepanow | maj 1914 | sierpień 1914 | zamordowany przez marynarzy w 1917 |
| Pawieł Plen | sierpień 1914 | lipiec 1915 | zabity przez CzK w 1918 |
| Piotr Władisławlew | 1915 | 1915 | zaginął po 1917 |
| Nikołaj Tyrkow | 1915 | 23 kwietnia 1917 | |
| Aleksandr Społatbog | 1917 | 1918 | zabity przez NKWD w 1937 |
| Eugeniusz Jóźwikiewicz | 1919 | 1921 | później w PMW, zamordowany w Katyniu w 1940 |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
