Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Żarna – urządzenie do ręcznego mielenia zboża, złożone z dwóch kamieni, jednego nad drugim, z których górny jest ruchomy względem dolnego[1].
Żarna w swej pierwotnej postaci składały się z kamiennej płyty, na której rozcierano ziarna zbóż za pomocą mniejszego kamienia, tzw. rozcieracza, trzymanego w ręce przez osobę wykonującą pracę.
Kamienie żarnowe są najstarszym elementem żaren i występują w zmodyfikowanej formie we wszystkich typach żaren na przestrzeni wieków[potrzebny przypis]. Za jeden z najstarszych kamieni żarnowych uważa się kamień znaleziony na stanowisku archeologicznym Ohalo II w Izraelu, datowanym na 23 000 lat temu[2][3]. Pierwsze prymitywne żarna z rozcieraczem pojawiły się na ziemiach polskich już w I okresie neolitu, rozprzestrzeniły się w okresie późno-lateńskim jako wynik wpływów celtyckich i były w powszechnym użyciu do okresu wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej.
Można wyodrębnić kilka odmian żaren w zależności od ukształtowania ich płaszczyzn rozcierających:
Również wśród rozcieraczy można wyodrębnić kilka podstawowych form:
Zróżnicowanie to powstało przede wszystkim wskutek ścierania się kamieni w trakcie pracy. Żarna z rozcieraczem nie posiadały żadnej obudowy, lecz spoczywały bezpośrednio na ziemi na rozłożonej macie lub innej podkładce, na którą opadał zmielony już produkt.
Żarna rotacyjne zaczęły się pojawiać na ziemiach polskich w ok. I wieku p.n.e. i prawdopodobnie wywodzą się od małych przenośnych żaren używanych przez wojska rzymskie. Pierwotna forma żaren rotacyjnych to dwa kręgi, z których górny jest obrotowy i zwany jest biegunem, zaś kamień spodni to tzw. leżak.
Ze względu na kamień dolny, służący do mielenia, możemy również zakwalifikować owe żarna do dwóch różnych grup:
Żarna rotacyjne również nie posiadały kadłuba i były ustawiane na ziemi. Górny kamień (biegun) wprawiano w ruch obrotowy za pomocą żelaznej osi. Tego typu żaren używano powszechnie na obszarach Polski do końca XIX wieku, a w niektórych miejscach i do I wojny światowej a w Polsce południowo-wschodniej do wczesnych lat 50. XX wieku.
Ponadto można jeszcze wyróżnić żarna o obudowie drewnianej, które dzielimy na żarna kłodowe (cylindryczne pionowe i czworoboczne) oraz żarna w obudowie z desek lub klepek.
Typowe żarna rotacyjne składają się z kamieni żarnowych, osi, paprzycy, rączki (żerdki – kierownicy, żarnówki), kadłuba i mechanizmu regulującego rozstaw kamieni.
Oś, zwana też wrzecionem, to element konstrukcyjny, wokół którego obraca się kamień wierzchni. Rączka bądź też żerdka – kierownica służy do wprawiania w ruch górnego kamienia, kadłub to obudowa, przyjmująca zazwyczaj kształt skrzynki wspartej na czterech nogach. Mechanizm regulacji rozstawu kamieni to ruchoma oś, której część górna przechodzi przez kamień spodni i podpiera kamień obrotowy (górny), dolna zaś poniżej leżaka opiera się na poprzeczce umocowanej poniżej blatu kadłuba. Podnoszenie lub obniżanie poprzeczki powoduje podnoszenie lub opuszczanie górnego kamienia, a to z kolei umożliwia regulowanie grubości zmielonego produktu.
Również na podstawie kamieni żarnowych była określana szeroko rozpowszechniona na ziemiach polskich aż do połowy XIX w. miara ciężaru (np. wosku, łoju i in.), nosząca nazwę kamienia. W zależności od okolicy wynosiła ona około 12,8 kg, niekiedy zaś mniej lub więcej i prawdopodobnie swą genezę miała w powszechnie przyjętej wadze kamienia żarnowego.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
