Zębolita olbrzymia

Zębolita olbrzymia
	Priodontes maximus
	(Kerr, 1792)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	pancernikowce
Rodzina	Chlamyphoridae
Podrodzina	bolity
Rodzaj	Priodontes; F. Cuvier, 1825
Gatunek	zębolita olbrzymia
Synonimy
	Rodzaju: Cheloniscus Wagler, 1830; Priodon McMurtrie, 1831; Polygomphius Gloger, 1841; Prionodon J.E. Gray, 1843; Priodonta: J.E. Gray, 1843; Prionodontes: Schinz, 1845; Prionodos J.E. Gray, 1865; Periodontes: Altrichter, 2006; Gatunku: Dasypus maximus Kerr, 1792; Dasypus giganteus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1803; Dasypus gigas G. Cuvier, 1817; Tatus grandis Olfers, 1818; Dasypus gigans Schmid, 1818;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; narażony na wyginięcie
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Zębolita olbrzymia^[15], pancernik olbrzymi^[16] (Priodontes maximus) – gatunek ssaka z podrodziny bolit (Tolypeutinae) w obrębie rodziny Chlamyphoridae.

Szybkie fakty Domena, Królestwo ...

Zamknij

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1792 roku brytyjski przyrodnik Robert Kerr nadając mu nazwę Dasypus maximus^[9]. Miejsce typowe to „Kajenna” (ang. Cayenne), Gujana Francuska^[9]^[17]. Holotyp nie istniał, Kerr oparł swój opis na tekstach innych autorów^[9]. Jedyny przedstawiciel rodzaju zębolita^[15] (Priodontes) który zdefiniował w 1825 roku francuski zoolog i paleontolog Frédéric Cuvier^[1].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają P. maximus za gatunek monotypowy^[18].

Etymologia

Priodontes (Priodonta, Prionodontes, Periodontes), Priodon, Prionodon, Prionodos: gr. πριων priōn, πριονος prionos „piła”; οδους odous, οδοντος odontos „ząb”^[19].
Cheloniscus: gr. χελωνη khelōnē „żółw”; łac. przyrostek zdrabniający -iscus^[20].
Polygomphius: gr. πολυς polus „wiele”; γομφιος gomphios „ząb trzonowy”^[21].
maximus: łac. maximus „największy”, forma wyższa od magnus „wielki”^[22].

Zębolita olbrzymia występuje w północnej i środkowej Ameryce Południowej na wschód od Andów, w Kolumbii, Wenezueli, Gujanie, Brazylii, Ekwadorze, Peru, Boliwii, Paragwaju i północnej Argentynie^[18]. Żyje w pobliżu wody. Gatunek rzadki.

Zębolita olbrzymia to największy przedstawiciel swojej rodziny. Długość ciała (bez ogona) 750–1000 mm, długość ogona 400–500 mm, długość ucha 58–60 mm, długość tylnej stopy 180–197 mm; masa ciała 20–60 kg (w niewoli do 80 kg)^[23]^[24]. Zauważalny dymorfizm płciowy, samice są mniejsze i lżejsze od samców^[25].

Oczy: Są stosunkowo małe, ponieważ pancernik olbrzymi wychodzi w nocy i polega głównie na znakomitym węchu.

Skóra (Pancerz): Płytki kostne, pokryte na wierzchu warstwą rogową, ułożone są w kilka ruchomych pasów i okrywają całe ciało wraz z głową. Pancerz na grzbiecie składa się z 11-13 szeregów płytek, zaś odcinek szyjny 3 bądź 4 rzędów. Brzegi pancerza białawe^[26]^[16].

Kończyny przednie: Każda z kończyn ma 5 palców. Trzeci palec przednich kończyn posiada dorastający do 30 cm sierpowaty pazur. Zwierzę wykorzystuje go do obrony, kopania nor oraz do rozgrzebywania kopców termitów i mrówek^[26]^[16].

Ogon: Jest potężny i opancerzony, zaatakowanemu zwierzęciu służy do obrony. Mierzy około 50 cm^[26]^[16].

Zębolitę olbrzymią cechuje specjalizacja pokarmowa. Główny składnik diety stanowią termity i mrówki. Reguluje, więc wielkość ich populacji^[27]. Niekiedy żywi się drobnymi kręgowcami, padliną, a także pokarmem roślinnym. Samotnik. Łączy się w pary jedynie w okresie godowym. Samica ma 1-2 młode w miocie^[26]. Zębolita olbrzymia prowadzi nocny tryb życia. Za dnia przebywa w podziemnej norze. Podczas poszukiwania pokarmu preferuje tereny otwarte^[25]. Ryjąc w ziemi, ułatwia jej napowietrzanie^[28].

Zębolita olbrzymia kontroluje liczebność mrówek, żerujących na użytkach zielonych. Czasem kopiąc w poszukiwaniu zdobyczy, niszczy plony. W niektórych regionach świata jest uśmiercany dla mięsa^[28].

Zębolita olbrzymia jest chroniona prawem międzynarodowym na mocy Konwencji Waszyngtońskiej^[29]. W Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych zakwalifikowana przez IUCN w 2006 jako gatunek narażony na wyginięcie (VU – ang. vulnerable)^[14]. Zagrożony wskutek intensywnego zabijania dla mięsa i pancerza oraz kurczenia się naturalnych siedlisk^[14].

[U 1]
Niepoprawna późniejsza pisownia Priodontes F. Cuviewr, 1825.

[1]
F. Cuvier: Des dents des mammifères considérées comme caractères zoologiques. Paris: F.-G. Levrault, 1825, s. 257. (fr.).
[2]
J.G. Wagler: Natürliches System der Amphibien, mit vorangehender Classification der Säugethiere und Vögel. Ein Beitrag zur vergleichenden Zoologie. München, Stuttgart und Tübingen: In der J.G. Cotta’scchen Buchhandlung, 1830, s. 35. (niem.).
[3]
H. McMurtrie: The animal kingdom arranged in conformity with its organization, by the Baron Cuvier. The Crustacea, Arachnides, and Insecta, by P. A. Latreille. Cz. 1. New York: G. and C. and H. Carvill, 1831, s. 164. (ang.).
[4]
C.W.L. Gloger: Gemeinnütziges Hand- und Hilfsbuch der Naturgeschichte. Für gebildete Leser aller Stände, besonders für die reifere Jugend und ihre Lehrer. Breslau: A. Schulz, 1842, s. 114. (niem.).
[5]
J.E. Gray: List of the specimens of Mammalia in the collection of the British museum. London: The Trustees, 1843, s. xxvii. (ang.).
[6]
H.R. Schinz: Systematisches Verzeichniss aller bis jetzt bekannten Säugethiere oder Synopsis Mammalium nach dem Cuvier’schen System. Cz. 1. Solothurn: Verlag von Jent und Bakmann, 1845, s. 312. (niem.).
[7]
J.E. Gray. Revision of the genera and species of entomophagous edentata, founded on the examination of the specimens in the British Museum. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1865, s. 361, 374, 1865. (ang.).
[8]
M. Altrichter. Wildlife in the life of local people of the semi-arid Argentine Chaco. „Biodiversity and Conservation”. 15 (8), s. 2729, 2006. DOI: 10.1007/978-1-4020-5283-5_21. (ang.).
[9]
R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 112. (ang.).
[10]
É. Geoffroy Saint-Hilaire: Catalogue des Mammifères du Museum National d’histoire naturelle. Paris: 1803, s. 207. (fr.).
[11]
G. Cuvier: Le règne animal distribué d’après son organisation, pour servir de base a l’histoire naturelle des animaux et d’introduction a l’anatomie comparée. T. 1. Paris: Chez Déterville, s. 221. (fr.).
[12]
I. von Olfers: Bemerkungen zu Illiger’s Überblick der Säugeth-iere nach ihrer Vertheilung über die Welttheile, rücksichtlich der Südamericanischen Arten (Species). W: W.L. von Eschwege: Journal von Brasilien oder vermischte Nachrichten aus Brasilien, auf wissenschaftlichen Reisen gesammelt. Cz. 2. Weimar: Herzoglich Sächsisch Privilegirtes Landes-Industrie-Comptoir, 1818, s. 219. (niem.).
[13]
K. Schmid: Naturhistorische Beschreibung der Säugthiere. München: Verlage der Litographischen Kunst-Anstalt, 1818, s. 164. (niem.).
[14]
T.C.S. Anacleto, F. Miranda, I. Medri, E. Cuellar, A.M. Abba & M. Superina 2014, Priodontes maximus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2021-1 [dostęp 2021-07-06] (ang.).
[15]
Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
[16]
K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 250–251, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
[17]
N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Priodontes maximus (Kerr, 1792). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-26]. (ang.).
[18]
C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 122. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
[19]
Palmer 1904 ↓, s. 562.
[20]
Palmer 1904 ↓, s. 180.
[21]
Palmer 1904 ↓, s. 556.
[22]
maximus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-08-28] (ang.).
[23]
M. Superina & A. Abba: Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 69–70. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
[24]
Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 80. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
[25]
L. Silveira, A.T. de Almeida Jacomo, M.M. Furtado, N.M. Torres, R. Sollmann R., C. Vynne: Ecology of the Giant Armadillo („Priodontes maximus”) in the Grasslands of Central Brazil. Edentata, 2009, s. 8-10; 25-34.
[26]
J. Gaisler, J. Zejda: Ssaki świata. Muza SA, 1997.
[27]
T.C. da Silveira Anacleto. Food Habits of Four Armadillo Species in the Cerrado Area, Mato Grosso, Brazil. „Zoological Studies”. 46 (4), s. 529-537, 2007.
[28]
L. Emmons: Neotropical Rainforest Mammals. Chicago: University of Chicago Press, 1997.
[29]
Strona główna organizacji. [dostęp 2014-06-02].

T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).

[uwaga1-6] [U 1]
Niepoprawna późniejsza pisownia Priodontes F. Cuviewr, 1825.

[FCuvier-1] [1]
F. Cuvier: Des dents des mammifères considérées comme caractères zoologiques. Paris: F.-G. Levrault, 1825, s. 257. (fr.).

[Wagler-2] [2]
J.G. Wagler: Natürliches System der Amphibien, mit vorangehender Classification der Säugethiere und Vögel. Ein Beitrag zur vergleichenden Zoologie. München, Stuttgart und Tübingen: In der J.G. Cotta’scchen Buchhandlung, 1830, s. 35. (niem.).

[McMurtrie-3] [3]
H. McMurtrie: The animal kingdom arranged in conformity with its organization, by the Baron Cuvier. The Crustacea, Arachnides, and Insecta, by P. A. Latreille. Cz. 1. New York: G. and C. and H. Carvill, 1831, s. 164. (ang.).

[Gloger-4] [4]
C.W.L. Gloger: Gemeinnütziges Hand- und Hilfsbuch der Naturgeschichte. Für gebildete Leser aller Stände, besonders für die reifere Jugend und ihre Lehrer. Breslau: A. Schulz, 1842, s. 114. (niem.).

[Gray1843-5] [5]
J.E. Gray: List of the specimens of Mammalia in the collection of the British museum. London: The Trustees, 1843, s. xxvii. (ang.).

[Schinz-7] [6]
H.R. Schinz: Systematisches Verzeichniss aller bis jetzt bekannten Säugethiere oder Synopsis Mammalium nach dem Cuvier’schen System. Cz. 1. Solothurn: Verlag von Jent und Bakmann, 1845, s. 312. (niem.).

[Gray1865-8] [7]
J.E. Gray. Revision of the genera and species of entomophagous edentata, founded on the examination of the specimens in the British Museum. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1865, s. 361, 374, 1865. (ang.).

[Altrichter-9] [8]
M. Altrichter. Wildlife in the life of local people of the semi-arid Argentine Chaco. „Biodiversity and Conservation”. 15 (8), s. 2729, 2006. DOI: 10.1007/978-1-4020-5283-5_21. (ang.).

[Kerr-10] [9]
R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 112. (ang.).

[Geoffroy-11] [10]
É. Geoffroy Saint-Hilaire: Catalogue des Mammifères du Museum National d’histoire naturelle. Paris: 1803, s. 207. (fr.).

[GCuvier-12] [11]
G. Cuvier: Le règne animal distribué d’après son organisation, pour servir de base a l’histoire naturelle des animaux et d’introduction a l’anatomie comparée. T. 1. Paris: Chez Déterville, s. 221. (fr.).

[Olfers-13] [12]
I. von Olfers: Bemerkungen zu Illiger’s Überblick der Säugeth-iere nach ihrer Vertheilung über die Welttheile, rücksichtlich der Südamericanischen Arten (Species). W: W.L. von Eschwege: Journal von Brasilien oder vermischte Nachrichten aus Brasilien, auf wissenschaftlichen Reisen gesammelt. Cz. 2. Weimar: Herzoglich Sächsisch Privilegirtes Landes-Industrie-Comptoir, 1818, s. 219. (niem.).

[sch-14] [13]
K. Schmid: Naturhistorische Beschreibung der Säugthiere. München: Verlage der Litographischen Kunst-Anstalt, 1818, s. 164. (niem.).

[iucn-15] [14]
T.C.S. Anacleto, F. Miranda, I. Medri, E. Cuellar, A.M. Abba & M. Superina 2014, Priodontes maximus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2021-1 [dostęp 2021-07-06] (ang.).

[Cichocki&inni-16] [15]
Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Kowalski&inni-17] [16]
K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 250–251, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.

[mdd-18] [17]
N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Priodontes maximus (Kerr, 1792). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-26]. (ang.).

[Burgin&inni-19] [18]
C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 122. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792309_562]-20] [19]
Palmer 1904 ↓, s. 562.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27791927_180]-21] [20]
Palmer 1904 ↓, s. 180.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792303_556]-22] [21]
Palmer 1904 ↓, s. 556.

[Jobling-23] [22]
maximus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-08-28] (ang.).

[Superina&Abba-24] [23]
M. Superina & A. Abba: Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 69–70. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).

[amw-25] [24]
Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 80. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[Silveira-26] [25]
L. Silveira, A.T. de Almeida Jacomo, M.M. Furtado, N.M. Torres, R. Sollmann R., C. Vynne: Ecology of the Giant Armadillo („Priodontes maximus”) in the Grasslands of Central Brazil. Edentata, 2009, s. 8-10; 25-34.

[Galster-27] [26]
J. Gaisler, J. Zejda: Ssaki świata. Muza SA, 1997.

[28] [27]
T.C. da Silveira Anacleto. Food Habits of Four Armadillo Species in the Cerrado Area, Mato Grosso, Brazil. „Zoological Studies”. 46 (4), s. 529-537, 2007.

[Emmons-29] [28]
L. Emmons: Neotropical Rainforest Mammals. Chicago: University of Chicago Press, 1997.

[30] [29]
Strona główna organizacji. [dostęp 2014-06-02].

[15]

[16]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[uwaga 1]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

Etymologia

Wikiwand in your browser!

Zębolita olbrzymia

Etymologia

Wikiwand in your browser!

Taksonomia

Zasięg występowania

Morfologia

Tryb życia

Znaczenie gospodarcze

Ochrona

Uwagi

Przypisy

Bibliografia