Wymiana stóp

Wymiana stóp – zjawisko morfologiczne w niektórych językach, polegające na zmianie ilościowej lub jakościowej spółgłosek wewnątrz morfemu spowodowanej kontekstem zewnętrznym – wpływem otoczenia fonetycznego. Zjawisko to występuje w niektórych językach ugrofińskich, najbardziej rozpoznawalne jest w języku fińskim, zwane jest również astevaihtelu^[1].

Język fiński

Istota zjawiska

Spółgłoski k, p i t podczas odmiany przez przypadki i osoby ulegają procesowi wymiany stóp. Mogą występować w stopie „słabej”, jak również „mocnej”. Ogólna zasada stosowania stopy opiera się na kontekście fonetycznym – jeśli sylaba jest otwarta, czyli kończy się samogłoską (np. katu „ulica”), wówczas używa się stopy mocnej, przy zamkniętej sylabie spółgłoska występuje w formie słabej (kadun). Z powodu zmian historycznych i ewolucji języka mówionego istnieją pewne nieregularności w procesie wymiany stóp, np. przed długą samogłoską spółgłoska występuje na stopie mocnej, nawet jeśli sylaba jest zamknięta (np. katuun „do ulicy, w ulicę”.)

W przypadku liczby mnogiej formy podstawowe wyrazów (bezokolicznik w czasowniku, mianownik w rzeczowniku) znajdują się w stopie mocnej. Jednak istnieją wyrazy, które ulegają procesowi odwrotnemu: w formach podstawowych występują w stopie słabej, podczas gdy formy fleksyjne przyjmują stopę mocną (np. liike „ruch”, liikkeen „ruchu”). Są dwa podstawowe warianty wymiany stóp – jakościowa i ilościowa^[1].

Wymiana ilościowa

Przy zmianie ilościowej podwójna spółgłoska (geminata) występuje w stopie mocnej, stopa słaba to redukcja do pojedynczej spółgłoski^[2]:

• kk → k: lakka (malina moroszka) – lakan (maliny)
• pp → p: oppia (uczyć się) – opin (uczę się)
• tt → t: katto (dach) – katot (dachy)

Wymiana jakościowa

Wymiana jakościowa dotyczy pojedynczych spółgłosek k, p i t, jak też licznych zbitek spółgłosek^[2]. Ten sposób wymiany stóp nie jest już produktywny, tj. nie dotyczy słów nowo powstałych: porównaj: katu („ulica”) – kadun („ulicy”), ale już auto („auto”) – auton.

• p → v: rapu (rak) – ravun (raka)
• t → d: paita (koszula) – paidat (koszule)
• nk → ng: Helsinki – Helsingissä (w Helsinkach)
• mp → mm: kampa (grzebień) – kammat (grzebienie)
• lt → ll: valta (przemoc) – vallan (przemocy)
• nt → nn: antaa (dać) – annan (daję)
• rt → rr: parta (broda) – parran (brody)
• rk → r; Turku (miejscowość) – Turussa (w Turku)

Przypadki szczególne

• hke → hje: rohkenen (ośmielam) – rohjeta (ośmielać)
• lke → lje: hylkeen (suknię) – hylje (suknia)
• rke → rje: särkeä (złamać) – särjen (łamię)
• uku → uvu: luku (liczba) – luvun (liczby)
• yky → yvy: kyky (zdolność) – kyvyn (zdolności)^[2]

Dźwięk /k/

Dźwięk pełni w historii języka rolę szczególnie złożoną toteż przeszedł liczne zmiany i nie istnieje jeden model wymiany stóp dla tego fonemu. Oto najczęstsze przypadki zmian jakościowych i ilościowych:

k → ø- jalka → jalan (wymiana ilościowa)

k → kk- liike → liikkeen (wymiana ilościowa)

uku/yky → uvu-/yvy- puku → puvun (wymiana jakościowa)

lki → lje- kylki → kyljen (wymiana jakościowa)

rki → rje- järki → järjen (wymiana jakościowa)

nk → ng- Helsinki → Helsingin (wymiana jakościowa)^[2]

Wzory odmiany

Odmiana rzeczownika katu (‘ulica’), podlegającego jakościowej wymianie stóp^[3].

Nazwa przypadka	pytania	Sg.	Pl
Nominativus	kto? co?	katu[uwaga 1]	kadut
Partitivus	Ile (czego)? kogo? czego?	katua	katuja
Genetivus	kogo? czego?	kadun	katujen
accusativus I	kogo? co?	kadun	= Nom
Accusativus II	kogo? czego?	= Nom	= Nom
Essivus	jako kto? jako co?	katuna	katuina
Translativus	w kogo? w co?	kaduksi	kaduiksi
Comitativus	z kim? z czym?	-	katuineen
Prolativus	jak? którędy?	-	*kaduitse
Abessivus	bez kogo? bez czego?	kadutta	kaduitta
Instructivus	jak? kim? czym?	-	kaduin
Inessivus	w kim? w czym? gdzie?	kadussa	kaduissa
Elativus	od kogo? od czego? skąd?	kadusta	kaduista
Illativus	w kogo? w co? dokąd?	katuun	katuihin
Adessivus	na kim? na czym? gdzie?	kadulla	kaduilla
Ablativus	znad (od) kogo? czego? skąd?	kadulta	kaduilta
Allativus	na kogo? Na co? Dokąd?	kadulle	kaduille

Przypisy

1. Astevaihtelun yleisperiaate ja poikkeukset. Iso Suomen Kielioppi. [dostęp 2023-10-14]. (fiń.).
2. Olli Nuutinen: Suomea Suomeksi 1. Helsinki: Suomen Kirjalisuuden Seura, 2014, s. 164-165.
3. Olli Nuutinen: Suomea Suomeksi 2. Helsinki: Suomen Kirjalisuuden Seura, 2004, s. 151-153.

Uwagi

1. Tłustym drukiem wyróżniono formy na stopie mocnej.

Linki zewnętrzne

• Diaboliczne k (ang.)