Szatrandż – arabska nazwa gry szachowej, wywodząca się od perskiej gry czaturanga, która ukształtowała się na terenie Azji Środkowej w VII-VIII wieku. Do Europy została sprowadzona przez Arabów w VIII-IX w. po podboju Hiszpanii i była pierwowzorem współczesnych szachów.
Szatrandż - pozycja początkowa
Bierki do szatrandża z XII wieku
Celem gry był mat, choć zwycięstwo można było również osiągnąć poprzez ustawienie pozycji patowej bądź zbicie wszystkich bierek przeciwnika. Bierki posiadały następujące nazwy:
Pozycja początkowa była niemalże identyczna, jak we współczesnych szachach, jedynie króle oraz hetmany zamienione były między sobą polami. Król, wieża i skoczek poruszały się tak samo, jak według dzisiejszych zasad, natomiast hetman – tylko o jedno pole po przekątnych, a goniec – o dwa pola po przekątnych. Piony mogły poruszać się tylko o jedno pole do przodu, z jedyną możliwością promocji na hetmana. Roszady nie znano. Ograniczenia w stosunku do hetmana i gońca powodowały, iż partie rozwijały się stosunkowo wolno, dlatego niekiedy rozpoczynały się one nie od ustawienia początkowego, ale od określonych pozycji debiutowych, zwanych tabiami.
Rozkwit szatrandża nastąpił w IX-XI wieku. Zaczęto stosować notację opisową, pojawiła się literatura poświęcona teorii, kompozycji (tzw. mansuby), zapisy partii oraz zbiory zadań. Wprowadzono klasyfikację zawodników z podziałem na pięć kategorii, najlepszych tytułowano „ali” (wyróżnienie na kształt dzisiejszego tytułu arcymistrza). Do grupy tej zaliczano m.in. al-Adliego, al-Ladżladża, Abu'n N'ama, ar-Raziego, as-Suliego, as-Saraksiego, Rabraba oraz Abulfatha. Byli oni również autorami podręczników[1], np.:
al-Adli - Kitab ash-shatranj (Księga szatrandża)
ar-Razi - Al-lutf fy ash-shatranj (Radość z szatrandża)
as-Suli - Kitab ash-shatranj (Księga szatrandża)
al-Ladżladż - Kitab mansubat ash-shatranj (Księga strategii w szatrandżu)
Aliqlidisi - Kitab majmu' fy mansubat ash-shatranj
Po okresie spadku zainteresowania szatrandżem, ponowny jego rozwój nastąpił na przełomie XIV i XV wieku. W okresie tym najbardziej znanym zawodnikiem był Ali Szatrandżi, który uważany był za najlepszego gracza na obszarze państwa Timurydów. Równie dużą popularność przyniosła mu księga al-Hakima oraz traktat o szatrandżu.
