Przysadka mózgowa, przysadka (łac.hypophysis, glandula pituitaria) – gruczoł dokrewny występujący u wszystkich kręgowców, wywodzący się z ektodermy, którego funkcją jest wytwarzanie i wydzielanie hormonów[1].
Jest ona zlokalizowana wewnątrz czaszki w dole przysadki (łac.fossa hypophysialis) – części kostnego zagłębienia nazywanego siodłem tureckim (łac.sella turcica)[2], obustronnie otacza ją zatoka jamista (łac. sinus cavernosus), a przykrywa przepona siodła (łac.diaphragma sellae)[3]. Przysadka jest ściśle funkcjonalnie związana z częścią mózgu – podwzgórzem[4].
Przysadka dzieli się na trzy części: przednią (adenohypophysis), środkową i tylną. Część przednia i środkowa powstały z nabłonka wyścielającego podniebienie wtórne, natomiast część tylna powstała z podwzgórza i funkcjonalnie jest jego częścią: nie wytwarza ona własnych hormonów, a jedynie magazynuje i uwalnia oksytocynę i wazopresynę (hormon antydiuretyczny). Przedni płat przysadki o różowawym zabarwieniu ma w przekroju poprzecznym kształt nerki[5].
Niedoczynność przysadki powoduje karłowatość i upośledzenie rozwoju biologicznego. Nadczynność natomiast objawia się gigantyzmem i przedwczesną dojrzałością płciową (w wieku dziecięcym) albo akromegalią (u dorosłych).
Półschematyczny przekrój strzałkowy przez małpią przysadkę
Część przednia (gruczołowa) wydziela:
hormon wzrostu (GH) odpowiedzialny za rozrost organizmu, transport aminokwasów i syntezę białek, wzrost poziomu glukozy we krwi, rozkład tłuszczów zapasowych oraz zatrzymanie jonów wapniowych i fosforanowych potrzebnych do rozrostu kości;
prolaktynę (PRL) – u kobiet zapoczątkowuje i podtrzymuje wydzielanie mleka (laktacja), a u kobiet karmiących hamuje wydzielanie estrogenu blokując menstruację i owulację;
hormon tyreotropowy TSH – pobudza tarczycę do wydzielania trijodotyroniny i tyroksyny, czyli pobudza metabolizm. Występuje między tymi gruczołami zasada sprzężenia zwrotnego, tzn. zwiększenie stężenia TSH powoduje zwiększenie stężenia T4 (tyroksyna) i T3 (trójjodotyronina), których zwiększenie stężenie we krwi powoduje zmniejszenie wydzielania TSH.
hormon folikulotropowy FSH – u kobiet pobudza wzrost i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego oraz wydzielanie estrogenu, u mężczyzn pobudza spermatogenezę;
Proopiomelanokortynę ciętą na ACTH, lipotropinę (LPH) – powoduje lizę komórek tłuszczowych, a także MSH[6]
Część tylna (nerwowa) magazynuje:
oksytocynę – wspomaga zapłodnienie oraz powoduje skurcze mięśni macicy, co ma znaczenie podczas akcji porodowej;
wazopresynę ADH (hormon antydiuretyczny) – powoduje wzmożone wchłanianie zwrotne wody w nefronach, zmniejszając tym samym ilość moczu. Zapobiega odwodnieniu.
Hormony części tylnej przysadki są syntetyzowane w okolicy podwzgórzowej przedniej.
JohannesJ.SobottaJohannesJ., Atlas anatomii człowieka. [T. 3], Głowa, szyja i układ nerwowy, wyd. 4 pol., dodruk, Wrocław: Edra Urban & Partner, 2015, ISBN978-83-65195-52-4, OCLC932188330 [dostęp 2022-05-28]. Brak numerów stron w książce
WojciechW.SawickiWojciechW., „Histologia” Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Brak numerów stron w książce
AdamA.BochenekAdamA., MichałM.ReicherMichałM., Anatomia człowieka. Tom II. Trzewa, wyd. X, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2018, ISBN978-83-200-4501-7.
AdamA.BochenekAdamA., MichałM.ReicherMichałM., Anatomia człowieka. Tom I. Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła, mięśnie, wyd. XIII, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2019, ISBN978-83-200-4323-5.
