Przyklęk (roślina)

Przyklęk
	; Hypoxis villosa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	liliowce
Rodzina	przyklękowate
Rodzaj	przyklęk
	Nazwa systematyczna
	Hypoxis L.; Syst. Nat. ed. 10, 2: 986 (1759)
	Typ nomenklatoryczny
	Hypoxis erecta L.; [=Hypoxis hirsuta (L.) Coville]
Synonimy
	Upoda Adans.; Schinnongia Schrank; Niobea Willd. ex Schult;
	Upoda Adans.; Schinnongia Schrank; Niobea Willd. ex Schult;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Przyklęk (Hypoxis L.) – rodzaj roślin należący do rodziny przyklękowatych (Hypoxidaceae), obejmujący ponad 90 gatunków występujących w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Europy^[4], przy czym większość gatunków pochodzi z południowej Afryki^[5]. Rośliny wykorzystywane są do celów spożywczych i jako lecznicze.

Szybkie fakty Domena, Królestwo ...

Zamknij

Pokrój: Wieloletnie rośliny zielne, nagie, rzadko owłosione do gęsto omszonych, nierzadko owłosione szczeciniasto, z przynajmniej częścią włosków nieregularnie gwiazdkowatych. Z kłączem podziemnym, czasem bulwiasto zgrubiałym. Łodyga mięsista, podziemna, pionowo wzniesiona, z jej szczytu wyrasta głąbik z kwiatostanem^[5].

Liście: Trawiaste, blaszka równowąska do szczeciniastej^[5].

Kwiaty: Okwiat złożony z sześciu okazałych, rozpostartych listków, zwykle od spodu zielonkawych i owłosionych oraz żółtych od góry. Pręcików 6, rozpostartych, krótko połączonych u nasady. Zalążnia dolna, zwykle gęsto omszona lub owłosiona szczeciniasto, rzadko naga. Słupek prosto wzniesiony^[5].
Owoce: Torebki otoczone przez trwałe listki okwiatu, zawierające (5–)10–50 nasion. Nasiona odgrywają istotną rolę w identyfikacji gatunków. Są ± kulistawe, na ich łupinie wyraźnie widoczny jest znaczek (hilum) i okienko (mikropyle), poza tym łupina pokryta wyraźnymi kolczastymi wyrostkami, czasem z kulistymi gruzełkami lub połyskująca, błoniasta^[5].

Rozwój: Wieloletnie geofity ryzomowe^[4]. Bulwy, osiągające 11 cm średnicy, pozwalają przetrwać roślinom okresy suszy i pożary. W okresie zimy pęd nadziemny niektórych gatunków zamiera, by wiosną rozwinąć się ponownie^[6].

Ekologia: Rośliny zasiedlają różne siedliska od górskich po wybrzeża morskie, od suchych zbiorowisk trawiastych po wilgotne wąwozy. W centrum zróżnicowania tj. w Afryce, największa liczba gatunków spotykana jest na sawannach^[6].

Pozycja systematyczna wg Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016): Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd liliowce (Liliales), rodzina przyklękowate (Hypoxidaceae)^[2].

Pozycja systematyczna wg systemu Takhtajana: W systemie Taktajana z roku 1997 rodzaj został zaklasyfikowany do rodziny przyklękowatych (Hypoxidaceae) w rzędzie Hypoxidales Takht^[7]. W zrewidowanej wersji systemu z roku 2008 rodzina przyklękowatych została wyróżniona w rzędzie storczykowców Orchidales^[8].

Gatunki^[4]

Hypoxis abyssinica Hochst.
Hypoxis acuminata Baker
Hypoxis angustifolia Lam.
Hypoxis argentea Harv. ex Baker
Hypoxis arillacea R.J.F.Hend.
Hypoxis aurea Lour.
Hypoxis bampsiana Wiland
Hypoxis camerooniana Baker
Hypoxis canaliculata Baker
Hypoxis catamarcensis Brackett
Hypoxis colchicifolia Baker
Hypoxis colliculata Sánchez-Ken
Hypoxis costata Baker
Hypoxis cuanzensis Welw. ex Baker
Hypoxis curtissii Rose
Hypoxis decumbens L.
Hypoxis demissa Nel
Hypoxis dinteri Nel
Hypoxis domingensis Urb.
Hypoxis exaltata Nel
Hypoxis exilis R.J.F.Hend.
Hypoxis filiformis Baker
Hypoxis fischeri Pax
Hypoxis flanaganii Baker
Hypoxis floccosa Baker
Hypoxis galpinii Baker
Hypoxis gardneri R.J.F.Hend.
Hypoxis gerrardii Baker
Hypoxis glabella R.Br.
Hypoxis goetzei Harms
Hypoxis gregoriana Rendle
Hypoxis hemerocallidea Fisch.
Hypoxis hirsuta (L.) Coville
Hypoxis humilis Kunth
Hypoxis hygrometrica Labill.
Hypoxis interjecta Nel
Hypoxis juncea Sm.
Hypoxis kilimanjarica Baker
Hypoxis kraussiana Buchinger ex C.Krauss
Hypoxis lata Nel
Hypoxis lejolyana Wiland
Hypoxis leucotricha Fritsch
Hypoxis limicola B.L.Burtt
Hypoxis longifolia Baker
Hypoxis lucens McVaugh
Hypoxis ludwigii Baker
Hypoxis lusalensis Wiland
Hypoxis malaissei Wiland
Hypoxis marginata R.Br.
Hypoxis membranacea Baker
Hypoxis mexicana Schult. & Schult.f.
Hypoxis monanthos Baker
Hypoxis muhilensis Wiland
Hypoxis multiceps Buchinger ex Baker
Hypoxis neliana Schinz
Hypoxis nervosa R.J.F.Hend.
Hypoxis nivea Y.Singh
Hypoxis nyasica Baker
Hypoxis oblonga Nel
Hypoxis obtusa Burch. ex Ker Gawl.
Hypoxis occidentalis Benth.
Hypoxis oligophylla Baker
Hypoxis parvifolia Baker
Hypoxis parvula Baker
Hypoxis polystachya Welw. ex Baker
Hypoxis potosina Brackett
Hypoxis pratensis R.Br.
Hypoxis protrusa Nel
Hypoxis pulchella G.L.Nesom
Hypoxis rigida Chapm.
Hypoxis rigidula Baker
Hypoxis robusta Nel
Hypoxis sagittata Nel
Hypoxis salina M.Lyons & Keighery
Hypoxis schimperi Baker
Hypoxis sessilis L.
Hypoxis setosa Baker
Hypoxis sobolifera Jacq.
Hypoxis stellipilis Ker Gawl.
Hypoxis suffruticosa Nel
Hypoxis symoensiana Wiland
Hypoxis tepicensis Brackett
Hypoxis tetramera Hilliard & B.L.Burtt
Hypoxis uniflorata Markötter
Hypoxis upembensis Wiland
Hypoxis urceolata Nel
Hypoxis vaginata Schltdl.
Hypoxis villosa L.f.
Hypoxis wrightii (Baker) Brackett
Hypoxis zeyheri Baker

Etymologia nazwy naukowej: Pochodzi od greckich słów υπο- (hypo) oznaczającego „pod” i οξύς (oxýs) znaczącego „ostry”, „kwaśny” i odnosi się do kształtu owocu^[9].

Nazwy zwyczajowe w języku polskim: Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych opisał rodzaj Hypoxis pod polską nazwą "przyklęk". Autor podał również polską nazwę gatunku H. erecta (obecnie uznany za synonim Hypoxis hirsuta) – "przyklęk wzniosły"^[10]. W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... podał trzy polskie nazwy rodzaju Hypoxis: "ptasie mleko", "przyklęk" i "twardosz"^[11]. W Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin z roku 1900 Józef Rostafiński wymienił dodatkowo nazwy "twardooczek" i "twardoczek"^[12]. W wydanym w 2008 Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia rodzaj nie został ujęty^[13].

Czerwona księga gatunków zagrożonych IUCN 2017-2^[14]

Gatunek Hypoxidia rhizophylla będący endemitem Seszeli uznany został za gatunek narażony (VU), natomiast Hypoxis malaissei, znany jedynie z dwóch lokalizacji: na północ od Lubumbashi w Kongo i w regionie Iringa w Tanzanii, ujęty został w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych IUCN ze statusem Data Defficient. Nie są znane zagrożenia, status i trendy w populacji tej słabo poznanej rośliny.

Rośliny spożywcze: Bulwy Hypoxis hygrometrica są spożywane po ugotowaniu. Ponieważ zawierają kryształy szczawianu wapnia nie powinny być jedzone na surowo^[15]. Liczne gatunki afrykańskie są źródłem pożywienia w okresach głodu^[6].

Rośliny lecznicze: Wiele gatunków odgrywa istotną rolę w ziołolecznictwie wielu plemion afrykańskich. Najczęściej stosowane są przy dolegliwościach układu moczowo-płciowego, często przy przeroście gruczołu krokowego. Lekom wyrabianym z bulw Hypoxis przypisywane jest także działanie przeciwzapalne, łagodzące stany artretyczne oraz działanie leczące dolegliwości skóry^[6].

Inne zastosowania: Nasiona Hypoxis hygrometrica są higrometryczne i mogą być wykorzystane w amatorskim przewidywaniu pogody^[15].

[1]
Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
[2]
Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-29] (ang.).
[3]
Index Nominum Genericorum. [dostęp 2011-10-04].
[4]
Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-10-04]. (ang.).
[5]
Alan Herndon: Hypoxis Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-10-22].
[6]
Y. P. S. Bajaj: Medicinal and Aromatic Plants I. Springer Science & Business Media, 2012, s. 437-441. ISBN 3-642-73026-4.
[7]
The Taxonomicon. Universal Taxonomic Services. [dostęp 2011-10-04].
[8]
Armen Takhtajan: Flowering plants. Wyd. 2. Springer, 2009, s. 647-648. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).
[9]
David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 209. ISBN 978-0-511-47376-0.
[10]
Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 663-664. (pol.).
[11]
Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 403. (pol.).
[12]
Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 314. (pol.).
[13]
Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 85-86. (pol.).
[14]
IUCN Red List of Threatened Species. Version 2017-2. [dostęp 2017-10-22]. (ang.).
[15]
Plants For A Future. [dostęp 2011-10-04]. (ang.).

[ruggiero-1] [1]
Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] [2]
Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-29] (ang.).

[3] [3]
Index Nominum Genericorum. [dostęp 2011-10-04].

[kew-4] [4]
Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-10-04]. (ang.).

[america-5] [5]
Alan Herndon: Hypoxis Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-10-22].

[bajaj-6] [6]
Y. P. S. Bajaj: Medicinal and Aromatic Plants I. Springer Science & Business Media, 2012, s. 437-441. ISBN 3-642-73026-4.

[7] [7]
The Taxonomicon. Universal Taxonomic Services. [dostęp 2011-10-04].

[8] [8]
Armen Takhtajan: Flowering plants. Wyd. 2. Springer, 2009, s. 647-648. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).

[9] [9]
David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 209. ISBN 978-0-511-47376-0.

[10] [10]
Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 663-664. (pol.).

[11] [11]
Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 403. (pol.).

[12] [12]
Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 314. (pol.).

[13] [13]
Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 85-86. (pol.).

[14] [14]
IUCN Red List of Threatened Species. Version 2017-2. [dostęp 2017-10-22]. (ang.).

[pfaf-15] [15]
Plants For A Future. [dostęp 2011-10-04]. (ang.).

[4]

[5]

[1]

[2]

[3]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Wikiwand in your browser!

Przyklęk (roślina)

Wikiwand in your browser!

Morfologia

Biologia i ekologia

Systematyka

Nazewnictwo

Zagrożenie

Zastosowania

Przypisy