Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Powieść detektywistyczna – odmiana gatunkowa powieści kryminalnej, w której kluczową postacią jest detektyw. Tematyką powieści detektywistycznej jest śledztwo, zmierzające do wykrycia sprawcy zbrodni opisanej na początku utworu. Popełnienie morderstwa w toku akcji powieści stanowi warunek konieczny, co odróżnia powieść detektywistyczną od kryminalnej.
Za prekursora gatunku uważa się Edgara Allana Poego, autora Zabójstwa przy Rue Morgue[1]. Bohater tej noweli, detektyw, wypowiada znamienne słowa: „Śledztwo będzie dla nas rozrywką”. Zdanie to można uznać za najkrótszą definicję powieści detektywistycznej.
Powieść detektywistyczna to odmiana relatywnie nowa, jej początki sięgają końca XVIII wieku i początku wieku XIX. Wtedy też uchodziła za twórczość rozrywkową i określana była mianem literatury „groszowej”, „wagonowej” lub „kioskowej”. W tamtym okresie cieszyła się ogromną popularnością w Europie i w Ameryce. W Europie powieść detektywistyczna ma swoje korzenie w Wielkiej Brytanii i Francji. Prekursorem gatunku jest Edgar Allan Poe. W późniejszych latach powieści detektywistyczne tworzyli Arthur Conan Doyle oraz brytyjscy pisarze Złotego Wieku (okresu świetności powieści detektywistycznej z dominacją elementów zagadki w drugiej dekadzie XX wieku). Przemiany konwencji powieści detektywistycznej w I poł. XX wieku widoczne były także za sprawą amerykańskiego nurtu hard-boiled fiction[1]. Nowy typ podgatunku literackiego zakładał walkę dobra ze złem w myśl sentencji "cel uświęca środki", a postać detektywa kreowano na pozytywnego bohatera[1].
Badacz literatury i krytyk Julian Symons uznaje, że pojęcie literatury detektywistycznej powstało przed zdefiniowaniem wyznaczników literatury kryminalnej. Stanowi przy tym podstawy późniejszych amerykańskich powieści kryminalnych z XX wieku[2]. Za twórczość wpisującą się w kanon kryminałów krytyk uznaje utwory literackie o zbrodni, a granica między kryminałem, a powieścią detektywistyczną dotyczy postrzegania zbrodni jako tła powieści lub wątku nadrzędnego. Według Dennisa Portera powieść dedektywistyczna nie posiada wymiaru sakralnego, a kwestie etyczne (problem grzechu i kary oraz sensu ludzkiego istnienia) nie są tak istotne jak w powieści kryminalnej[2]. Wątek narracji porusza Tadeusz Żabski; według badacza w powieści detektywistycznej występuje narracja linearno-powrotna, o czym świadczy odkrywanie przez bohatera kolejnych zdarzeń z przeszłości. Główną metodą postępowania w śledztwie jest dedukcja, a świat przedstawiony odwzorowuje realizm dostępnego w danym czasie aparatu policyjnego i technik kryminalistycznych[3]. Wzmianek o śladach gatunku można doszukiwać się jeszcze wcześniej niż u Edgara Allana Poego. Badacz literatury Fereydoon Hoveyda odnajduje pewne poszlaki w pradawnych legendach beduińskich, starożytnej Grecji czy wielkich dziełach takich jak Księga tysiąca i jednej nocy, w micie o Edypie Sofoklesa lub w Hamlecie Szekspira[4].
W wieku XVIII powstawały dzieła, które charakteryzowały się typowymi dla powieści detektywistycznej elementami. Przykładem takiego utworu jest m.in. kronika zbrodni The Newgate Calendar (ang. The Malefactor’s Register) opowiadająca o kryminalistach z więzienia Newgate i ich losach. Historie skazańców były w dużej mierze prawdziwe, jako że przy ich powstawaniu bazowano na oficjalnych raportach londyńskiego Trybunału, a cel publikowania tych opowiadań był czysto edukacyjny. Wraz z rosnącym zainteresowaniem powieściami kryminalnymi, zaczęto również publikować biografie kryminalistów. Oprócz Wielkiej Brytanii kolejnym państwem gdzie zaczęto wydawać podobne opowiadania była Francja. Znani, francuscy detektywi to między innymi L. Madrain, P. Coignard czy Eugène François Vidocq, sławny kryminalista, który został detektywem. Dzięki osobie Vidocqa, postać detektywa pojawia się już w XIX-wiecznej literaturze beletrystycznej. W 1828 roku Francuz opublikował swoje wspomnienia, w których opisał świat przestępczy i perypetie kryminalistów, co spotkało się z zainteresowaniem czytelników i stało się inspiracją dla takich pisarzy jak Charles Dickens, Honoré de Balzac, czy Edgar Allan Poe[5]. Odmiana powieści detektywistycznej jest dziś znana głównie dzięki twórczości Agathy Christie.
Edgar Allan Poe współcześnie postrzegany jest przez krytyków jako prekursor powieści detektywistycznej. Dzieła francuskie, w tym te Vidocqa, zainspirowały go do napisania trzech krótkich nowel o charakterze kryminalnym: Zabójstwo przy Rue Morgue (1841), Tajemnica Marii Roget (1842), Skradziony list (1844). Akcja opowiadań Poego rozgrywa się w Paryżu, bohaterem opowiadań jest francuski obywatel. Te trzy opowiadania Poego otworzyły powieści detektywistycznej drogę do sukcesu, a dzięki ich publikacji można było wyodrębnić model, schemat tego typu powieści i wskazać typowe dla niej elementy: zagadkowa zbrodnia, wnikliwe i racjonalne śledztwo, rozwiązanie zagadki, obecność detektywa, którego dokładne poszukiwania prowadzą do zakończenia śledztwa. Trylogia Edgara Allana Poego okazała się być esencją tego typu gatunku; zagadka zbrodni może być rozwiązana tylko wtedy, gdy detektyw przeprowadzi racjonalne i logiczne śledztwo[6].
Nie tylko Poe wprowadził do światowej literatury postać słynnego detektywa; brytyjski pisarz sir Arthur Conan Doyle stworzył postać prywatnego detektywa, który za pomocą metody dedukcyjnej rozwiązywał najtrudniejsze sprawy. W 1887 roku Conan Doyle opublikował pierwszą z serii powieść, Studium w szkarłacie, opowiadającą o przygodach Sherlocka Holmesa i doktora Johna Watsona. Do rozwoju gatunku znacząco przyczyniła się także brytyjska autorka Agatha Christie i stworzona przez nią postać Herkulesa Poirota, którego po raz pierwszy przedstawia w powieści Tajemnicza historia w Styles (1921)[5]. Inni znani autorzy zajmujący się tworzeniem powieści detektywistycznych to między innymi amerykański pisarz Dashiell Hammett, autor powieści kryminalnych z bohaterem Samem Spade’em, czy Raymond Chandler, który stworzył postać Philipa Marlowe’a, prywatnego detektywa rozwiązującego kryminalne zagadki Los Angeles. Pomimo braku kontynuacji przygód detektywistycznych Spade’a, stał się on bardzo ważną postacią gatunku, jakim jest powieść detektywistyczna. Dzieło Hammeta Sokół maltański (1930) stało się niezwykłe popularne na całym świecie, co przyczyniło się do ekranizacji odmiany czarnego kryminału w 1941 roku[1]. Prócz Amerykanów, ważnym autorem jest też Georges Simenon, który stworzył serię detektywistyczną o komisarzu Maigrecie. Cykl składa się z 75 powieści i 28 opowiadań, napisanych pomiędzy 1929–1972.
Holenderski pisarz Robert van Gulik, przetłumaczył na język angielski XVIII-wieczny anonimowy manuskrypt chiński i w oparciu o jego treść, opublikował w 1949 roku powieść detektywistyczną pod tytułem Dee Goong An (ang. Celebrated Cases of Judge Dee). Główny bohater-sędzia przeprowadzający śledztwo to pierwowzór klasycznego detektywa, starającego się rozwiązać zagadkę zbrodni. W tym celu posługuje się wszelkimi dostępnymi środkami. Autor „usprawnił" w powieści znane z wcześniejszych wieków techniki detektywistyczne. Przez kolejne dwadzieścia lat publikował coraz to nowsze przygody sędziego Di. Ostatecznie seria o detektywie liczy szesnaście tomów. Sędzia Di stanowi azjatycki odpowiednik powieści C. Auguste Dupina, Sherlocka Holmesa czy Herkulesa Poirota[7]. Współczesną odmianę powieści detektywistycznej cechuje konwencja naturalności, spontaniczności. Ważnym elementem jest wzmonienie „normalnej” reakcji czytelnika, nawet w momencie konfrontacji z nierealnymi zdarzeniami czy zjawiskami. Przykładem może być wypowiedź z Nocy w Bibliotece Agathy Chistie; „w powieściach trupy leżą zawsze w bibliotece"[8].
W XIX-wiecznej Europie powstały dwie główne szkoły: francuska, do której należeli słynni pisarze tacy jak Émile Gaboriau, Maurice Leblanc, Pierre Souvestre, Pierre Boileau, Thomas Narcejac i Belg Georges Simenon, oraz anglosaska, do której przynależeli Arthur Conan Doyle, Agatha Christie czy Gilbert Keith Chesterton[9].
Większa część powieści detektywistycznych uznawana jest za literaturę drugiej kategorii z powodu licznych sprzeczności w fabule oraz stosowania technik perswazyjnych, narzucjących czytelnikowi styl percepcji czy tok rozumowania[10]. Istnieją jednak dzieła, które zostały docenione przez krytyków literackich za swoją perfekcyjną strukturę, narrację czy mistrzowski rozwój napięcia i intrygi. Autorzy tacy jak Graham Greene, Alain Robbe-Grillet, Adolfo Bioy Casares czy Jorge Luis Borges posłużyli się narracyjnymi technikami powieści kryminalnej w niektórych ze swoich dzieł.
Rozwój powieści kryminalnych i liczne modyfikacje w obrębie charakterystyki i tendencji spowodowały, że nie tylko autorzy powieści, ale i osoby w jakimś stopniu związane ze środowiskiem litrackim, zaczęły wykorzystywać elementy „kryminalne” w swoich utworach. Doprowadziło to do powstania efektu pseudokryminalnego. Dlatego też dzieła, w których pojawiały się błędnie interpretowane elementy świata przedstawionego, w rzeczywistości nie mogły zostać nazwane powieściami kryminalnymi czy detektywistycznymi. W świecie literackim pojawiła się ogromna liczba różnego rodzaju powieści, opowiadań czy nowel, których fabuła traktowała elementy kryminalne jako wątki poboczne. Autorzy, którzy zastosowali w dziełach elementy pseudokryminalne to m.in. Roberto Bolaño, Ricardo Piglia lub Guillermo Fadanelli[11].
Cechami powieści detektywistycznych (kryminalnych) ze względu na świat przedstawiony są pojęcia określające charakter następujących po sobie zdarzeń, opisy miejsc rozgrywania akcji, kontekstu sytuacyjnego, bądź konkretnych zjawisk mających wpływ na miejsce lub akcję fabuły. Ze względu na światopogląd w fabule wyróżnia się następujące cechy powieści detektywistycznej: antropologiczna, etniczna, feministyczna, gejowska, lesbijska, metakulturowa, postkolonialna, postmodernistyczna, psychologiczna, społeczno-obyczajowa[19].
S.S. Van Dine w roku 1928 napisał dla „American Magazine” artykuł poświęcony tematyce detektywistycznej[20]. Esej miał przybliżyć sam gatunek, jak i być drogowskazem dla niedoświadczonych pisarzy. 20 przykazań autora powieści detektywistycznej stworzonych przez Van Dine’a to wskazówki na temat m.in.:
Również A. Christie wypowiadała się na temat sztuki pisania dobrych powieści detektywistycznych. W swojej autobiografii napisała: Istota dobrego kryminału polega przecież na tym, że jego [morderstwa – przyp.] sprawcą musi być ktoś oczywisty, a przy tym z tego czy innego powodu okaże się, że nie jest wcale taki oczywisty, bo nie mógł chyba popełnić tego morderstwa. A jednak je popełnił[22].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.