Parzeplinowate

Parzeplinowate
	; Parzeplin brazylijski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	Myrothamnanae
Rząd	parzeplinowce
Rodzina	parzeplinowate
	Nazwa systematyczna
	Gunneraceae Meisn.; Pl. Vasc. Gen.: Tab. Diagn. 345, 346, Comm. 257. 13-15 Feb 1842
	Typ nomenklatoryczny
	G. perpensa L.
	Zasięg
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Parzeplinowate (Gunneraceae) – rodzina roślin z rzędu parzeplinowców (Gunnerales). Obejmuje jeden rodzaj – parzeplin, znany też jako gunnera, gunera (Gunnera). Należą do niego 63 gatunki^[5]. Są to byliny kłączowe występujące głównie na półkuli południowej w pasie zwrotnikowym (w klimacie umiarkowanie ciepłym) w Ameryce Południowej, Afryce, Nowej Zelandii, Tasmanii i Oceanii^[6]^[5]. Najdalej na północ spotykane są na Hawajach, w Ameryce Centralnej, w Malezji i Filipinach^[5]. Rosną one w wilgotnych lasach oraz nad brzegami wód i na mokradłach. Naukowa nazwa rodzajowa upamiętnia norweskiego botanika i biskupa Johanna Ernsta Gunnerusa^[7].

Szybkie fakty Domena, Królestwo ...

Zamknij

Thumb — Okazały liść parzeplinu brazylijskiego

Rośliny z tego rodzaju uprawiane są jako ozdobne – zwłaszcza gatunki wyróżniające się okazałymi liśćmi lub niskie sadzone jako rośliny okrywowe.

Pokrój: Rośliny o różnorodnej wielkości – obok okazałych roślin o potężnych liściach, występują również gatunki bardzo drobne. Rosną w kępach, drobniejsze gatunki często wykształcają rozłogi.
Liście: U niektórych gatunków ogromne (jedne z największych niepodzielonych liści wśród roślin), np. u G. manicata osiągają do 2,4 m średnicy i osadzone są na ogonkach długości 1,8 m. U innych gatunków liście są drobne (np. G. albocarpa z Nowej Zelandii ma liście do 2 cm długości)^[8]. Zazwyczaj wyłącznie odziomkowe. Blaszkę mają okrągłą lub jajowatą, na brzegu nieco klapowaną i ząbkowaną^[7].
Kwiaty: Drobne, zielone lub żółte, zebrane w kwiatostany będące złożonymi kłosami, u niektórych gatunków (np. G. magnifica) osiągające do ok. 2 m wysokości. Wiatropylne^[9]. Okwiat składa się z 2-działkowego kielicha (czasem 3-działkowego lub kielicha brak) i 2-płatkowej korony (czasem 1-płatkowej lub korony brak). Pręcik pojedynczy, czasem 2. Słupek z jednokomorową, dolną zalążnią zbudowaną z dwóch owocolistków z dwoma piórkowatymi znamionami^[8]^[7].
Owoce: Jaskrawo zabarwione, jednonasienne pestkowce^[8]^[7]. Nasiona z bardzo drobnym zarodkiem otoczonym obfitym bielmem^[10].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina siostrzana dla Myrothamnaceae w obrębie rzędu parzeplinowców (Gunnerales), stanowiącego jeden ze starszych kladów dwuliściennych właściwych^[2]. W systemie APG II (2003) opcjonalne włączano do tej rodziny rodzaj Myrothamnus, w ujęciu systemu APG III wyodrębniany.

Rodzina ujmowana jako takson monotypowy obejmuje rodzaj parzeplin, znany też jako gunnera, gunera (Gunnera L. Syst. Nat. ed. 12. 2: 587, 597. 15-31 Oct 1767). Nazwy synonimiczne to: Dysemone Sol. ex G.Forst., Gunneropsis Oerst., Milligania Hook.f., Misandra Comm. ex Juss., Misandropsis Oerst., Panke Molina, Pankea Oerst., Perpensum Burm.f., Pseudo-gunnera Oerst.^[5]

Wykaz gatunków^[5]

Gunnera aequatoriensis L.E.Mora
Gunnera albocarpa (Kirk) Cockayne
Gunnera annae Schindl.
Gunnera antioquensis L.E.Mora
Gunnera apiculata Schindl.
Gunnera arenaria Cheeseman ex Kirk
Gunnera atropurpurea L.E.Mora
Gunnera berteroi Phil.
Gunnera bogotana L.E.Mora
Gunnera bolivari J.F.Macbr.
Gunnera boliviana Morong
Gunnera bracteata Steud. ex Benn.
Gunnera brephogea Linden & André
Gunnera caucana L.E.Mora
Gunnera colombiana L.E.Mora
Gunnera cordifolia (Hook.f.) Hook.f.
Gunnera cuatrecasasii L.E.Mora
Gunnera densiflora Hook.f.
Gunnera dentata Kirk
Gunnera diazii L.E.Mora
Gunnera flavida Colenso
Gunnera garciae-barrigae L.E.Mora
Gunnera hamiltonii Kirk ex W.S.Ham.
Gunnera hernandezii L.E.Mora
Gunnera herteri Osten
Gunnera insignis (Oerst.) Oerst.
Gunnera × katherine-wilsoniae L.D.Gómez
Gunnera kauaiensis Rock
Gunnera killipiana Lundell
Gunnera lobata Hook.f.
Gunnera lozanoi L.E.Mora
Gunnera macrophylla Blume
Gunnera magellanica Lam. – parzeplin falklandzki, p. Magellana, gunnera falklandzka
Gunnera magnifica H.St.John
Gunnera manicata Linden ex André – parzeplin brazylijski, gunnera olbrzymia, g. brazylijska
Gunnera margaretae Schindl.
Gunnera masafuerae Skottsb.
Gunnera mexicana Brandegee
Gunnera mixta Kirk
Gunnera monoica Raoul
Gunnera morae Wanntorp & Klack.
Gunnera peltata Phil.
Gunnera perpensa L.
Gunnera peruviana J.F.Macbr.
Gunnera petaloidea Gaudich.
Gunnera pilosa Kunth
Gunnera pittieriana V.M.Badillo & Steyerm.
Gunnera prorepens Hook.f.
Gunnera quitoensis L.E.Mora
Gunnera reniformis Ridl.
Gunnera saint-johnii (L.E.Mora) L.E.Mora
Gunnera sanctae-marthae L.E.Mora
Gunnera schindleri L.E.Mora
Gunnera schultesii L.E.Mora
Gunnera silvioana L.E.Mora
Gunnera steyermarkii L.E.Mora
Gunnera strigosa (Kirk) Colenso
Gunnera tacueyana L.E.Mora
Gunnera tajumbina L.E.Mora
Gunnera talamancana H.Weber & L.E.Mora
Gunnera tamanensis L.E.Mora
Gunnera tayrona L.E.Mora
Gunnera tinctoria (Molina) Mirb. – parzeplin chilijski, gunnera chilijska
Gunnera venezolana L.E.Mora

Rośliny z rodzaju parzeplin są jedynymi roślinami okrytonasiennymi żyjącymi w symbiozie z sinicami z rodzaju trzęsidło Nostoc^[9]. Sinice te są bakteriami zdolnymi do wiązania azotu atmosferycznego, a żyjąc endosymbiotycznie wewnątrz komórek pędów, przekazują część związków azotowych gospodarzowi.

Gatunki osiągające znaczne rozmiary są z powodu wielkich liści uprawiane jako rośliny ozdobne. Kilka gatunków cenionych jest także ze względu na ozdobne kwiatostany i owoce. Gatunki o mniejszych rozmiarach są uprawiane jako rośliny okrywowe^[6]. W Polsce uprawiane są: parzeplin falklandzki, parzeplin Magellana, gunnera falklandzka (Gunnera magellanica), parzeplin brazylijski, gunnera olbrzymia, gunnera brazylijska (Gunnera manicata), parzeplin chilijski, gunnera chilijska (Gunnera tinctoria)^[11]. Większość uprawianych roślin pod nazwą parzeplin chilijski w istocie stanowi mieszańce tego gatunku i parzeplinu brazylijskiego^[10].

Gunnera macrophylla uprawiana jest razem z roślinami krzyżowymi podnosząc ich plony nawet o 50% dzięki uwalnianiu do gleby związków azotu, powstających dzięki symbiozie z sinicami. G. perpensa wykorzystywana jest jako lecznicza. Młode ogonki liściowe parzeplinu chilijskiego są jadalne po obraniu skórki^[10].

Szereg gatunków uprawianych jest na obszarach o ciepłym, łagodnym klimacie. W warunkach polskich gatunkiem najbardziej odpornym na warunki atmosferyczne jest niewielki, darniowy parzeplin Magellana. Ze względu na okazałe liście uprawiany jest także parzeplin brazylijski, którego okazy należy jednak dobrze zabezpieczyć na czas zimy^[12]. Większość gatunków wymaga podłoża wilgotnego, przewiewnego i żyznego. Mają duże wymagania świetlne ale jednocześnie należy chronić je przed zbyt intensywnym nasłonecznieniem, mogącym poparzyć liście. Gatunki o okazałym listowiu trzeba osłaniać przed wiatrem mogącym poszarpać liście. Rośliny rozmnażane są przez wysiew nasion jesienią lub wiosną, ewentualnie przez podział kłącza wczesną wiosną^[6].

[1]
Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
[2]
Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
[3]
James Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – GA-GZ. [dostęp 2011-04-01]. (ang.).
[4]
Gunnera Linnaeus. Index Nominum Genericorum (ING). [dostęp 2009-04-10]. (ang.).
[5]
Gunnera L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-03-05].
[6]
GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
[7]
Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 110. ISBN 0-333-74890-5.
[8]
Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 637. ISBN 83-214-1305-6.
[9]
Birgitta Bergman: The Nostoc-Gunnera Symbiosis. W: Cyanobacteria in symbiosis. Amar N. Rai, Birgitta Bergman, Ulla Rasmussen (red.). Kluwer Academic Publishers, 2002, s. 207-232. DOI: 10.1007/0-306-48005-0_12. ISBN 978-1-4020-0777-4.
[10]
David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 411, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
[11]
Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.
[12]
Parzeplin brazylijski. Ogród Botaniczny we Wrocławiu. [dostęp 2009-04-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-13)]. (pol.).

[ruggiero-1] [1]
Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).

[apweb-2] [2]
Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).

[3] [3]
James Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – GA-GZ. [dostęp 2011-04-01]. (ang.).

[4] [4]
Gunnera Linnaeus. Index Nominum Genericorum (ING). [dostęp 2009-04-10]. (ang.).

[powo-5] [5]
Gunnera L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-03-05].

[botanica-6] [6]
GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.

[philips-7] [7]
Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 110. ISBN 0-333-74890-5.

[slownik-8] [8]
Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 637. ISBN 83-214-1305-6.

[bergman-9] [9]
Birgitta Bergman: The Nostoc-Gunnera Symbiosis. W: Cyanobacteria in symbiosis. Amar N. Rai, Birgitta Bergman, Ulla Rasmussen (red.). Kluwer Academic Publishers, 2002, s. 207-232. DOI: 10.1007/0-306-48005-0_12. ISBN 978-1-4020-0777-4.

[mabb-10] [10]
David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 411, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.

[11] [11]
Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.

[12] [12]
Parzeplin brazylijski. Ogród Botaniczny we Wrocławiu. [dostęp 2009-04-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-13)]. (pol.).

[5]

[6]

[7]

[1]

[2]

[3]

[4]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Wikiwand in your browser!

Parzeplinowate

Wikiwand in your browser!

Morfologia

Systematyka

Ekologia

Zastosowanie

Uprawa

Przypisy