Pałac Raczyńskich w Warszawie
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pałac Raczyńskich – pałac znajdujący się na Nowym Mieście w Warszawie przy ul. Długiej 7, położony pomiędzy ulicami: Długą, Kilińskiego, Podwale oraz budynkami dawnego klasztoru paulinów. Siedziba Archiwum Głównego Akt Dawnych.
 nr rej. 64 z 1 lipca 1965[1] | |
 Pałac od strony ul. Długiej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Długa 7 |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt |
Stanisław Zawadzki(?) lub Jan Chrystian Kamsetzer(?) |
| Inwestor |
Kazimierz Raczyński |
| Rozpoczęcie budowy |
1787 (rozbudowa) |
| Ukończenie budowy |
1789 |
| Zniszczono |
1944 |
| Odbudowano |
1948–1950 |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
| 52°15′00,39″N 21°00′29,86″E | |
Do 1939
Na początku XVIII wieku znajdował się w tym miejscu inny murowany budynek, najprawdopodobniej wzniesiony według projektu Tylmana z Gameren, należący do członka Rady Miejskiej Jakuba Schulzendorffa. Był to 3-kondygnacyjny, 13-osiowy gmach z przyściennym portykiem kolumnowym[2].
Budowla została w 1717 roku zakupiona przez biskupa kujawskiego Konstantego Felicjana Szaniawskiego, który przebudował ją na pałac barokowy. Kolejnym właścicielem został w 1721 roku Jan Szembek, po jego śmierci wdowa Ewa z Leszczyńskich, a od 1762 roku Stanisław Mycielski[3]. Około 1775 roku fasadę nieruchomości namalował Bernardo Bellotto na weducie przedstawiającej widok ulicy Długiej[4].
W 1786 roku właścicielem pałacu został generał Filip Raczyński, który w 1787 roku przekazał go swojemu teściowi – staroście wielkopolskiemu Kazimierzowi Raczyńskiemu. W tym samym roku rozpoczął on przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu przypuszczalnie Jana Chrystiana Kamsetzera lub Stanisława Zawadzkiego[4]. Oś środkową pałacu architekt zaakcentował przyściennym portykiem kolumnowym, umieszczonym na drugiej i trzeciej kondygnacji i zwieńczonym trójkątnym szczytem[5]. Najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem stała się Sala Balowa, zajmująca dwa piętra. Była ona uznawana za jedną z najpiękniejszych w mieście[6]. Oprócz licznych płaskorzeźb i sztukaterii ozdobiono ją także kopiami czterech obrazów zamówionych w 1766 roku przez Stanisława Augusta Poniatowskiego uosabiających Zgodę, Sprawiedliwość, Współzawodnictwo i Wspaniałomyślność[5]. Prace zakończono najprawdopodobniej w 1789 roku, kiedy to m.in. pałac korytarzem na pierwszym piętrze połączono z lożą właścicieli w kościele św. Ducha[7].
Niepopularnemu Kazimierzowi Raczyńskiemu, uważanemu za osobę przekupną, intryganta i agenta Cesarstwa Rosyjskiego, udało się nad ranem 17 kwietnia 1794 roku – w dniu wybuchu insurekcji warszawskiej – uciec z miasta[8]. W czerwcu 1794 roku w opuszczonym przez Raczyńskich pałacu zainstalowała się Rada Najwyższa Narodowa, najwyższy organ władzy cywilnej podczas insurekcji kościuszkowskiej[9].
W 1806 roku, po wejściu wojsk francuskich do Warszawy, urządzono w nim kwatery dla francuskich oficerów. Zatrzymali się tutaj m.in. Louis Nicolas Davout, Joachim Murat, i Jean Lannes[10]. W 1810 roku w drodze działów majątkowych pałac przeszedł na własność na Atanazego Raczyńskiego, ordynata obrzyckiego, syna nieżyjącego już wówczas właściciela Filipa Raczyńskiego[4]. W 1827 roku sprzedał on pałac rządowi Królestwa Polskiego[2].
Od 1828 roku budynek stał się siedzibą Komisji Rządowej Sprawiedliwości[11]. Podczas przeprowadzonego remontu m.in. dla bezpieczeństwa archiwów w oknach pomieszczeń znajdujących się na parterze wstawiono kraty. Usunięto też z fasady herb Nałęcz Raczyńskich[4]. W 1853 roku podwyższono do dwóch pięter oficynę wschodnią przylegającą do klasztoru paulinów oraz zastąpiono znajdujące się od strony ulic Wąskiej (obecnie Kilińskiego) i Podwala oficyny drewniane murowanymi. Prace wykonano według projektu Alfonsa Kropiwnickiego[12].
W 1876 roku w lewym skrzydle pałacu ulokowano biura i sale rozpraw Sądu Handlowego, a na pierwszym piętrze apartamenty członków władz Izby Sądowej. Około 1880 roku obniżono dach[4].
Podczas I wojny światowej okupujący od 1915 roku Warszawę Niemcy zarekwirowali wszystkie znajdujące się w gmachu elementy mosiężne, łącznie z klamkami od drzwi[13].
W 1919 roku pałac przeznaczono na siedzibę Ministerstwa Sprawiedliwości. Gmach był remontowany etapami w latach 1922, 1927 i 1930–1936 według projektu Mariana Lalewicza[12]. Podczas ostatniego remontu w tympanonie umieszczono jeden z symboli praworządności – głowę Temidy z zawiązanymi przepaską oczami dłuta Mieczysława Lubelskiego.
II wojna światowa
Podczas okupacji pałac był siedzibą sądu niemieckiego dla okupowanych ziem polskich (Deutsches Obergericht)[14]. Sąd niemiecki rozpatrywał sprawy, w których oskarżonymi byli Niemcy lub volksdeutsche, a także zajmował się przestępstwami przeciwko przepisom władz okupacyjnych[15].
24 stycznia 1944 roku pod murem pałacu (od strony ulicy Kilińskiego) rozstrzelano 50 mężczyzn przywiezionych z Pawiaka[16]. Była to jedna z egzekucji ulicznych dokonanych w okresie rządów Franza Kutschery.
W pierwszych dniach powstania warszawskiego w gmachu pałacu formował się Batalion „Wigry II”. Od 4 sierpnia 1944 roku zaczęto tworzyć tutaj Centralny Powstańczy Szpital Chirurgiczny nr 1. W dniach 12 i 13 sierpnia do gmachu częściowo ewakuowano znajdujący się pod ostrzałem artylerii szpital Św. Jana Bożego[17], a 14 sierpnia – część rannych z podpalonego szpitala przy ul. Barokowej 5. Placówka na Długiej 7 była największym szpitalem powstańczym w obrębie Starego i Nowego Miasta.
Od 13 do 26 sierpnia w pałacu mieściła się Komenda Główna AK, która przeniosła się tutaj z gmachu szkoły powszechnej przy ul. Barokowej[18].
13 sierpnia wszystkie piętra oraz piwnice pałacu wypełniły się rannymi w eksplozji czołgu-pułapki przy ulicy Kilińskiego[17]. Poważnie uszkodziła ona prawą oficynę pałacu. Na skwerze przed budynkiem, od strony Kilińskiego, wykopano ok. 10 grobów, do których złożono ponad 150 ciał zabitych[19]. Zostali oni ekshumowani w kwietniu 1945.
W nocy z 1 na 2 września grupa ok. 60 lżej rannych żołnierzy, a także lekarzy i sanitariuszek ewakuowała się ze Starego Miasta włazem na placu Krasińskich.
W godzinach rannych 2 września 1944, po opuszczeniu Starego Miasta przez siły powstańcze, Niemcy i Ukraińcy zajęli szpital. Kilka godzin później, ok. godz. 14.00, wymordowali większość przebywających w nim rannych.
Zastrzelono wszystkich znajdujących się na parterze oraz na pierwszym i drugim piętrze budynku. Ocalało kilkudziesięciu rannych znajdujących się w piwnicach, pomimo tego, że Niemcy wrzucili do środka oblane benzyną i podpalone koce. 4 i 5 września 1944 roku ok. 50 pozostających przy życiu Polaków uratowała ekipa PCK z kościoła karmelitów[20].
Dokładna liczba ofiar zbrodni dokonanej 2 września w pałacu Raczyńskich nie jest znana. Wiadomo, że tego dnia w szpitalu przebywało ok. 450 rannych. Liczba ludzkich szczątków – w celu uniknięcia epidemii ciała pomordowanych zostały później przez Niemców oblane benzyną i spalone – została w kwietniu 1945 roku oszacowana przez PCK na ok. 200. Ponadto kilkudziesięciu lżej rannych, którzy wraz z personelem medycznym 2 września przed południem otrzymali rozkaz opuszczenia budynku, zostało zamordowanych na ulicy Podwale (większość z nich zastrzelono w międzymurzu staromiejskich murów obronnych)[21].
Po 1945
Mury pałacu w większości przetrwały, chociaż budynek był wypalony. Zawalił się dach, zniszczony został także narożnik gmachu od strony ulic Podwale i Kilińskiego. W całości ocalały piwnice. Zniszczenia budynku szacowano na ok. 65%[22].
Pałac został odbudowany w latach 1948–1950 według projektu architektów Władysława Kowalskiego i Borysa Zinserlinga w stylu klasycystycznym. Nie wprowadzono żadnych większych zmian w wyglądzie zewnętrznym korpusu głównego, pozostawiono m.in. głowę Temidy w tympanonie. Odbudowaną oficynę od strony ulicy Podwale obniżono o jedno piętro, równając ją z wysokością sąsiadującej zabudowy[23]. Reprezentacyjna Sala Balowa została odrestaurowana w latach 1972–1976[2].
W pomieszczeniach drugiego piętra pod koniec 1949 ulokowano biura Ministerstwa Górnictwa, a w kolejnych miesiącach na parterze i pierwszym piętrze – Ministerstwa Oświaty. Pod koniec 1951 do gmachu zaczęto przenosić z pałacu Pod Blachą w Warszawie zbiory Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD)[24]. Ta instytucja użytkuje pałac do dnia dzisiejszego.
W 1965 roku pałac został wpisany do rejestru zabytków[1].
W latach 50. na budynku umieszczono dwie tablice pamiątkowe Tchorka[25]. Pierwsza, znajdująca się od strony ul. Kilińskiego, upamiętnia 50 ofiar egzekucji ulicznej ze stycznia 1944 roku[26], druga − od strony ulicy Długiej − ok. 430 zamordowanych w szpitalu powstańczym we wrześniu 1944 roku[27].
Na początku lat 60. na fasadzie pałacu, przy wejściu głównym, umieszczono marmurową tablicę z napisem Metryki Koronne, odnalezioną w ruinach przedwojennej siedziby AGAD przy ul. Długiej 24, a pochodzącą pierwotnie z Zamku Królewskiego[28]. W 2015 po lewej stronie głównego wejścia wmurowano tablicę upamiętniającą Wacława Karłowicza[29].
Południowa oficyna pałacu posiada oddzielny adres – ul. Podwale 23. Na fasadzie budynku znajdują się dwie tablice upamiętniające: Batalion „Wigry” (odsłonięta w 1995) oraz Orlęta (od strony ulicy Kilińskiego, 1999).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
