Obszar Warowny Śląsk rozciąga się na odcinku około 60 kilometrów, od miejscowości Przeczyce na północy po miejscowość Wyry na południu. Była to linia umocnień stałych i polowych dodatkowo uzupełniona szeregiem obiektów towarzyszących lub zabezpieczających (w sumie ok. 180 budowli). Dziś stanowi wyjątkowy w skali kraju zabytek polskiej myśli fortyfikacyjnej z okresu międzywojennego.
W skład poszczególnych punktów oporu wchodziły najczęściej:
- schrony bojowe,
- ciężkie schrony bojowe,
- tradytory artyleryjskie,
- fortyfikacje polowe,
- koszary,
- magazyny,
a także:
- schrony polowe,
- schrony pozorno–bojowe i pozorne.
Te ostatnie to budowle sugerujące istnienie dużego i dobrze uzbrojonego schronu bojowego. W rzeczywistości wznoszono jedynie żelbetowe ściany, często wraz z pozornymi kopułami, wypełniając ich wnętrze ziemią.
Obiekty
Fortyfikacje Obszaru Warownego Śląsk (stan na sierpień 1939 r.)[1]:
- punkt oporu „Przeczyce” – prace we wstępnej fazie,
- pozycja polowa „Nowa Wieś”,
- punkt oporu wzgórze 307 „Niezdara” – w trakcie prac wyposażeniowych,
- pozycja „czat nad Brynicą”,
- pozycja polowa nad zalewem Kozłowa Góra,
- fortyfikacje przy tamach zalewów,
- punkt oporu wzgórze 310 „Bobrowniki”,
- punkt oporu wzgórze 298 „Kamień”,
- punkt oporu wzgórze 304,7 „Dąbrówka Wielka”[2],
- punkt oporu „Łagiewniki”,
- punkt oporu „Godula”,
- punkt oporu wzgórze 319
- punkt oporu „Szyb Artura”,
- punkt oporu „Radoszowy”,
- II linia obrony,
- pozycja polowa „Panewniki”,
- pododcinek „Śmiłowice” – w trakcie budowy,
- pododcinek „Mokre” – w trakcie budowy,
- pododcinek „Wyry” – w trakcie budowy,
- pozycja „Las Wyry” – w trakcie budowy.
- Schron dowodzenia Obszaru Warownego „Śląsk” w Chorzowie
Zabytki
Obiekty Obszaru Warownego Śląsk zostały uznane za zabytki; zdecydowana większość z nich jest chroniona poprzez ujęcie w gminnych ewidencjach zabytków oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Niektóre z nich, uznane przez gminy za „miejsca pamięci”, zostały włączone do ewidencji miejsc pamięci prowadzonej przez Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach[1].
42 schrony wpisano do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego decyzjami Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach (stan na 8 czerwca 2024[3]; lista ułożona chronologicznie kolejnymi wpisami do rejestru zabytków)[4]:
- schron dowodzenia przy ul. Parkowej 20 w Chorzowie (nr rej. A/454/15 z 27 lipca 2015),
- punkt oporu „Radoszowy” – rejon ul. Oświęcimskiej i ul. Kalinowej w Rudzie Śląskiej – w skład którego wchodzą (nr rej. A/582/2019 z 2 grudnia 2019):
- schron bierny magazynowy wraz z otoczeniem,
- schron bojowy wraz z otoczeniem,
- schron bojowy punktu oporu „Godula” wraz z otoczeniem w rejonie ul. Lotniczej i ul. Przebiśniegów w Świętochłowicach (nr rej. A/591/2020 z 2 stycznia 2020),
- punkt oporu „Wzgórze 319” – rejon ul. Cynkowej i al. Rodziny Gürtlerów w Rudzie Śląskiej – w skład którego wchodzą (nr rej. A/716/2020 z 6 października 2020):
- ciężki schron bojowy nr 31 (B-17), położony na działce ewid. nr 725/519, obręb Ruda,
- schron bojowy tradytorowy nr 32 (B-18), położony na działce ewid. nr 3564/96, obręb Bielszowice;
- pododcinek „Wyry” odcinka „Mikołów”, w miejscowości Wyry, w skład którego wchodzą (nr rej. A/756/2021 z 1 lutego 2021):
- schron bojowy, zlokalizowany na zachód od ul. Pszczyńskiej,
- schron bojowy „Sowiniec”, zlokalizowany na pograniczu miejscowości Wyry i Gostyń, przy ul. Tęczowej / ul. Wagonowej[5];
- schron bojowy nr 39 w Świętochłowicach-Piaśnikach, stanowiący element II linii obrony Obszaru Warownego „Śląsk”, zlokalizowany w Parku Heiloo (nr rej. A/764/2021 z 24 lutego 2021);
- ciężki schron bojowy (nr 5) przy ul. Katowickiej 168 w Chorzowie, stanowiący element Punktu Oporu „Łagiewniki” Obszaru Warownego „Śląsk”, wraz z najbliższym otoczeniem (nr rej. A/765/2021 z 25 lutego 2021);
- polowy schron piechoty (tzw. żebrak), stanowiący część Pododcinka „Las Wyrski” Odcinka „Mikołów” Obszaru Warownego „Śląsk”, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 957 w Wyrach, w rejonie rzeki Gostynki (nr rej. A/766/2021 z 25 lutego 2021);
- ciężki schron bojowy (nr 52) przy ul. 27 Stycznia / ul. Wesołej w Dobieszowicach, stanowiący element Grupy Bojowej „Wesoła” Obszaru Warownego „Śląsk”, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 1876, ark. mapy 7, obr. 0002 Dobieszowice, gm. Bobrowniki (nr rej. A/776/2021 z 12 marca 2021);
- ciężki schron bojowy (nr 50), będący elementem Grupy Bojowej „Brzeziny” Obszaru Warownego „Śląsk”, położony przy ul. Przyjaźni w Piekarach Śląskich (nr rej. A/777/2021 z 12 marca 2021)[6];
- ciężki schron bojowy położony przy ul. Partyzantów w Piekarach Śląskich, będący elementem Punktu Oporu „Wzgórze 298 – Kamień”, zlokalizowany na działkach ewid. nr 4556/360 i 3880/368, obr. Brzozowice-Kamień (nr rej. A/778/2021 z 12 marca 2021)[7];
- ciężki schron bojowy w rejonie ul. Głównej w Chorzowie-Maciejkowicach, stanowiący element Grupy Bojowej „Maciejkowice” Obszaru Warownego „Śląsk” (nr rej. A/784/2021 z 24 marca 2021)[8];
- schron bojowy, będący elementem Pododcinka „Śmiłowice” Odcinka „Mikołów” Obszaru Warownego „Śląsk”, położony przy ul. Gliwickiej w Mikołowie, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 315/16 (nr rej. A/787/2021 z 24 marca 2021)[9];
- zespół fortyfikacji Grupa Bojowa „Wymysłów” Obszaru Warownego „Śląsk”, w skład którego wchodzą trzy obiekty (nr rej. A/793/2021 z 12 kwietnia 2021):
- ciężki schron bojowy nr 53, przy ul. Leśnej w miejscowości Wymysłów, położony na dz.ewid.223/4, ark. mapy 5, obr. Wymysłów;
- ciężki schron bojowy nr 53a, przy ul. Leśnej w miejscowości Wymysłów, położony na dz.ewid.nr 112/1, ark. mapy 2, obr. Wymysłów, wraz z najbliższym otoczeniem obejmującym teren całej działki ewidencyjnej nr 112/1, ark.mapy 2, obr. Wymysłów, gm. Bobrowniki, pow. będziński;
- schron pozorno-bojowy, przy ul. Leśnej w miejscowości Wymysłów, położony na działce ewidencyjnej 223/4, ark. mapy 5, obr. Wymysłów;
- dwukondygnacyjny ciężki schron bojowy w rejonie ul. Spacerowej w Bytomiu-Łagiewnikach, stanowiący element Punktu Oporu „Łagiewniki” Obszaru Warownego „Śląsk”, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 1528/37, obr. Łagiewniki, m. pow. Bytom (nr rej. A/794/2021 z 12 kwietnia 2021);
- schron bojowy, będący elementem Pododcinka „Śmiłowice” Odcinka „Mikołów” Obszaru Warownego „Śląsk”, przy ul. Górnośląskiej w Mikołowie (po zachodniej stronie posesji przy ul. Górnośląskiej 36), zlokalizowany na działce nr 200/22, obr. Śmiłowice, gm. m. Mikołów (nr rej. A/798/2021 z 15 kwietnia 2021);
- schron bojowy, będący elementem Pododcinka „Śmiłowice” Odcinka „Mikołów” Obszaru Warownego „Śląsk”, w rejonie ul. Górnośląskiej (obok nr 54, 58) w Mikołowie, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 273/100, obręb Śmiłowice, gm. m. Mikołów, pow. mikołowski (nr rej. A/799/2021 z 21 kwietnia 2021)[10];
- schron bojowy (nr 14), stanowiący element Grupy Bojowej „Zgorzelec” Obszaru Warownego „Śląsk”, położony przy ul. Kolonia Zygmunt w Świętochłowicach (nr rej. A/803/2021 Z 23 kwietnia 2021[11]);
- dwukondygnacyjny schron bojowy (nr 15), stanowiący element Grupy Bojowej „Zgorzelec” Obszaru Warownego „Śląsk”, położony przy ul. Kolonia Zygmunt / ul. Ostatniej w Świętochłowicach, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 3116/11, obr. 0001 Chropaczów (nr rej. A/807/2021 z 28 kwietnia 2021);
- schron bojowy przy ul. Topolowej / ul. Akacjowej w Bobrownikach-Namiarkach, stanowiący element Punktu Oporu „Wzgórze 310 – Bobrowniki” Obszaru Warownego „Śląsk”, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 116/5, obr. Bobrowniki, gm. Bobrowniki, pow. będziński (nr rej. A/813/2021 z 7 maja 2021);
- schron bojowy, będący elementem Pododcinka „Śmiłowice” Odcinka „Mikołów” Obszaru Warownego „Śląsk”, w rejonie ul. Podgórnej / ul. Górnośląskiej w Mikołowie (nr rej. A/822/2021 z 26 maja 2021)[12];
- schron bojowy (nr 3) przy ul. Krzyżowej w Bytomiu, stanowiący element Punktu Oporu „Łagiewniki” Obszaru Warownego „Śląsk”, usytuowany po zachodniej stronie linii kolejowej Chorzów Stary – Bytom, zlokalizowany na działkach ewidencyjnych nr 2168/265 i 1781/265, obr. Łagiewniki (nr rej. A/837/2021 z 16 czerwca 2021[13]);
- schron bojowy, będący elementem Pododcinka „Mokre” Odcinka „Mikołów” Obszaru Warownego „Śląsk”, położony przy ul. Wojska Polskiego w Mikołowie (nr rej. A/848/2021 z 20 lipca 2021)[14];
- schron bojowy położony na zachód od ul. Rozwojowej / na południe od ul. ks. Jana Frenzla w Siemianowicach Śląskich, stanowiący element Punktu Oporu „Wzgórze 304,7 – Dąbrówka Wielka” Obszaru Warownego „Śląsk”, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 1110/9, obr. 32 (nr rej. A/852/2021 z 23 lipca 2021);
- ciężki schron bojowy położony na wschód od ul. Kluczborskiej w Chorzowie, stanowiący element Punktu Oporu „Wzgórze 304,7 – Dąbrówka Wielka” Obszaru Warownego „Śląsk” (nr rej. A/853/2021 z 23 lipca 2021)[15];
- schron bojowy (nr 35 / B-23) w Rudzie Śląskiej, stanowiący element Grupy Bojowej „Wirek” Obszaru Warownego „Śląsk”, zlokalizowany w rejonie ul. O. Kolberga (nr rej. A/885/2021 z 8 października 2021)[16];
- ciężki schron bojowy położony w rejonie ul. Okrężnej 132-136 w Chorzowie, stanowiący element Punktu Oporu „Łagiewniki” Obszaru Warownego „Śląsk” wraz z przekopem (równią ogniową dla ręcznego karabinu maszynowego) wzmocnionym kamiennymi murami oporowymi (nr rej. A/893/2021 z 29 października 2021)[17];
- schrony Punktu Oporu „Godula” (nr rej. A/1000/2022 z 24 czerwca 2022):
- schron bojowy wraz z otoczeniem, zlokalizowany na działce nr 1421/24, w rejonie ul. Eugeniusz Romera, w miejscowości Ruda Śląska,
- schron bojowy wraz z otoczeniem, zlokalizowany na działkach nr 1246/70 oraz nr 1238/72, w rejonie ul. Karola Goduli, w miejscowości Ruda Śląska,
- schron bojowy wraz z otoczeniem zlokalizowany na działkach nr 963/45 oraz nr 688/37, w rejonie ul. Ludwika Solskiego, ul. Joanny, ul. Starej, w miejscowości Ruda Śląska,
- schron bojowy wraz z otoczeniem zlokalizowany na działce nr 1045/5 w miejscowości Ruda Śląska,
- schron bojowy wraz z otoczeniem zlokalizowany na działce nr 3116/11, w rejonie ul. Lotniczej, w miejscowości Świętochłowice,
- schron amunicyjny wraz z otoczeniem zlokalizowany na działce nr 1684, w miejscowości Świętochłowice, w rejonie ul. Przebiśniegów;
- schron bojowy nr 30 (B-16) w Rudzie Śląskiej, stanowiący element Punktu Oporu „Wzgórze 319 - Nowy Bytom”, zlokalizowany w rejonie ul. Bukowej i al. Rodziny Gürtlerów, na działce ewidencyjnej nr 1040/519, wraz z najbliższym otoczeniem obejmującym w całości działkę nr 1040/519 (nr rej. A/1044/22 z 27 września 2022);
- schron bojowy nr 23 (B-09) w Rudzie Śląskiej, stanowiący element Punktu Oporu „Wzgórze 319 - Nowy Bytom”, zlokalizowany w rejonie al. Rodziny Gürtlerów, po południowej stronie rzeki Czarniawki, na działce ewidencyjnej nr 885/61 (nr rej. A/1045/22 z 27 września 2022);
- schron bojowy nr 25 (B-10) w Rudzie Śląskiej, stanowiący element Punktu Oporu „Wzgórze 319 - Nowy Bytom”, zlokalizowany w rejonie al. Rodziny Gürtlerów, na działce ewidencyjnej nr 683/69, wraz z najbliższym otoczeniem obejmującym fragment działki ewidencyjnej nr 683/69 (nr rej. A/1046/22 z 30 września 2022)[18];
- dawny schron bojowy Punktu Oporu „Wzgórze 319” w Rudzie Śląskiej w rejonie ul. 1 Maja, zlokalizowany na działce ewidencyjnej nr 1027/498, ark. mapy 5, obręb 0001 (nr rej. A/1392/24 z 8 maja 2024)[19].
Projekty pierwszych schronów bojowych zostały zatwierdzone przez szefa Sztabu Głównego latem 1933 roku, zaraz potem zaczęła się ich realizacja. Pierwszym wzniesionym odcinkiem umocnień był punkt oporu Dąbrówka Wielka. W 1934 roku powstał kolejny punkt oporu – Szyb Artura. W 1936 roku budowa nabrała tempa – wybudowano dwa nowe punkty oporu, a w roku następnym kolejne trzy. W kolejnych latach uzupełniano wcześniej wybudowaną linię uzupełniając ją m.in. schronami polowymi i pozornymi. W 1939 roku przystąpiono do rozbudowy skrzydeł pozycji, początkowo na północy, później na południu. Budowę przerwał wybuch wojny, wskutek czego Obszar Warowny Śląsk nie był w pełni ukończony.
Obecnie opieką nad niektórymi obiektami wchodzącymi w skład Obszaru Warownego „Śląsk” zajmuje się Stowarzyszenie Na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium” z siedzibą w Bytomiu.
Obiekty udostępnione do zwiedzania[20]:
- schron bojowy nr 52 w Dobieszowicach
- schron bojowy przy ul. Katowickiej 168 w Chorzowie
- schron bojowy „Sowiniec” w Gostyni (gmina Wyry)
- schron bojowy nr 39 w Świętochłowicach wchodzący w skład drugiej linii obrony
- schrony bojowe w Bobrownikach – Namiarkach
- schron bojowy w Piekarach Śląskich przy ul. Jana Długosza 84, wbudowany w budynek mieszkalny
- schron bojowy w Piekarach Śląskich – Dąbrówce Wielkiej
- schrony bojowe grupy bojowej „Wymysłów” niedaleko Świerklańca
- schron dowodzenia Obszaru Warownego „Śląsk” w Chorzowie
Obiekty w remoncie:
- schron bojowy nr 33 w Nowym Bytomiu
- południowy tradytor artyleryjski punktu oporu wzgórze 310 w Bobrownikach
- schron bojowy w Maciejkowicach
Poza tym od 2008 roku istnieje także możliwość zwiedzenia schronu bojowego nr 75 w Kochłowicach, który udostępniła grupa miejscowych hobbystów.
Wzg. 305 w wykazie miejsc pamięci.
.jpg)
