Kutry torpedowe projektu 183

Kutry torpedowe projektu 183 – radzieckie kutry torpedowe, opracowane na początku lat pięćdziesiątych XX wieku. Projekt kutrów torpedowych (183) otrzymał nazwę kodową Bolszewik, a w kodzie NATO: P-6. Łącznie zbudowano ponad 600 okrętów tego typu. Był to podstawowy i naliczniejszy typ radzieckich kutrów torpedowych okresu zimnej wojny^[2], eksportowany także do wielu krajów z radzieckiej strefy wpływów. Około 400 jednostek trafiło do Marynarki Wojennej ZSRR, pozostałe przekazano do marynarek wojennych krajów sojuszniczych, w tym 19 do Polski. Ich odmianą pochodną były kutry rakietowe projektu 183R, a w kodzie NATO: Komar.

Kutry projektu 183

Kraj budowy	ZSRR
Użytkownicy	Chiny, Egipt, Korea Północna, Polska, Pakistan, Syria, ZSRR
Wejście do służby	1952
Zbudowane okręty	622
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	56 t standardowa 66,5 t pełna[1]
Długość	25,5 m
Szerokość	6,1 m
Zanurzenie	1,3 m
Napęd	4 silniki M-50 o mocy 1200 KM każdy (łącznie 4800 KM)
Prędkość	44 węzły[1]
Zasięg	1000 Mm przy 14 w 600 Mm przy 33 w[1]
Załoga	14 (2 oficerów)[1]
Uzbrojenie	2 wyrzutnie torped 533 mm, 4 działka plot 25 mm 2M-3M (2xII), 8 bomb głębinowych BB-1 (opcjonalnie)

Historia

W 1946 w ZSRR rozpoczęły się prace nad nowym typem kutrów torpedowych, który miałby zastąpić jednostki używane podczas II wojny światowej. Nowe okręty miały charakteryzować się lepszą dzielnością morską, a przy ich projektowaniu wykorzystano doświadczenia zdobyte przy eksploatacji dostarczonych w ramach umowy lend-lease amerykańskich i brytyjskich kutrów torpedowych firm Vosper, Higgins i Elco^[3]. W odróżnieniu od wszystkich wcześniejszych radzieckich kutrów, zrezygnowano z wymogu dostosowania okrętów do transportu kolejowego, co pozwoliło na wybór optymalnych rozmiarów i kształtu kadłuba, w szczególności przez zwiększenie szerokości^[2]. Projekt techniczny został opracowany przez Specjalne Biuro Konstrukcyjne nr 5 (OKB-5) (grupujące konstruktorów uwięzionych przez NKWD) wraz z biurem konstrukcyjnym zakładów nr 5^[2]. Głównym konstruktorem był Pawieł Gojnkis^[4]. Jednostkę prototypową, zbudowaną w leningradzkiej stoczni nr 5, przekazano flocie do testów w listopadzie 1949^[3]. Po wprowadzeniu drobnych zmian, projekt został zatwierdzony do produkcji seryjnej, która rozpoczęła się w 1952 roku^[3].

Budowano je do 1960 roku w trzech zakładach: nr 5 w Leningradzie, nr 602 we Władywostoku i nr 640 w Sosnowce^[3]. W ZSRR wyprodukowano 622 kutry torpedowe projektu 183 i jego modyfikacji^{[4][uwaga 1]}. Dalsze 80 zbudowano na licencji w Chinach^[5].

W 1957 roku kuter TKA-14 przebudowano na eksperymentalny kuter rakietowy projektu 183E, do prób pocisków P-15 i 16 października tego roku na Morzu Czarnym odpalono z niego pierwszy pocisk^[6]. W 1958 roku zdecydowano rozpocząć produkcję w Leningradzie i Władywostoku seryjnych kutrów rakietowych pod oznaczeniem projektu 183R i w efekcie powstało ich 112, w tym 54 przebudowane z kutrów torpedowych^[7]. Stały się one pierwszymi okrętami uzbrojonymi w pociski przeciwokrętowe na świecie. Zamiast wyrzutni torpedowych miały one dwie prowadnice szynowe dla pocisków P-15, przykrytych lekkimi metalowymi osłonami. Nadbudówka była stalowa zamiast drewnianej, kutry te miały też inny maszt z radarem Rangout^[7]. Wyporność wzrosła do 81 ton, a prędkość zmniejszyła się do 38 węzłów, natomiast załogę stanowiło 17 osób^[7].

Opis

Okręty posiadały kadłub o konstrukcji drewnianej z niewielką nadbudówką na śródokręciu. Dno nie miało redanu^[2]. Kadłub silnie rozszerzał się w 1/3 długości kutra, po czym zwężał się do pawężowej rufy^[8]. Przed nadbudówką i na rufie zamontowano podstawy pod zdwojone działka kaliber 25 mm 2M-3M. Charakterystyczne było niesymetryczne ustawienie podstawy dziobowej, która była przesunięta w lewo w stosunku do osi wzdłużnej kadłuba^[8]. Zapas amunicji wynosił 4000^[1]. Po bokach nadbudówki zostały zamontowane pojedyncze wyrzutnie torped kalibru 533 mm, odchylone na boki^[8]. Kutry mogły zabierać 8 dużych bomb głębinowych BB-1^[1]. W tylnej części nadbudówki był ustawiony maszt, a za nadbudówką na pokładzie był drugi maszt ze stacją radiolokacyjną^[8]. Wyposażenie radioelektroniczne stanowiła stacja radiolokacyjna Zarnica (później Reja), stacja rozpoznawania swój-obcy Fakieł (Nikiel-K) i transponder Chrom-K^[1]. Załogę stanowi etatowo 14 osób, w tym 2 oficerów^[1].

Napęd stanowiły 4 silniki M-50F, w różnych modyfikacjach, głównie M-50F-1 i M-50FTK, produkowane przez zakłady nr 800^[3]. Silniki te były wysokoprężne, czterosuwowe, w układzie V12, o mocy po 1200 KM^[3]. Silniki umieszczone były po dwa w dwóch przedziałach za śródokręciem kutra (w pierwszym szeroko rozstawione silniki napędzające zewnętrzne śruby, w drugim silniki napędzające wewnętrzne śruby)^[8]. Trzyłopatowe śruby miały średnicę 0,675 m^[3]. Okręt ponadto wyposażony jest w generator prądotwórczy DG-100^[1].

W wersji kutrów rakietowych pozostawiono dziobowe działka. Kadłub tej wersji otrzymał zabezpieczenie chroniące przed działaniem gazów wylotowych startujących pocisków przeciwokrętowych.

Wersje

Kuter rakietowy projektu 183R

• 183 - podstawowa wersja produkcyjna kutrów torpedowych wyposażona w dwie wyrzutnie torped kaliber 533 mm, 2 działka 25 mm, napędzana 4 silnikami M-50
• 183T - doświadczalny kuter torpedowy z 1953, w którym oprócz 4 silników wysokoprężnych zastosowano turbinę gazową M-1 o mocy 4000 KM^[1].
• 183TK - produkcyjna wersja kutra torpedowego z 4 silnikami wysokoprężnymi i turbiną gazową dla mocy szczytowej - zbudowano 25 jednostek w latach 1956-1957 w stoczni nr 5. Okręty miały 5 śrub, prędkość maksymalna wynosiła 52 węzły. Dwa były wyposażone w przedni płat podwodny, który jednak nie spełnił oczekiwań^[1].
• 183A - doświadczalny kuter torpedowy z poszyciem z laminatu – arktilitu^[9].
• 183U - doświadczalny powiększony kuter torpedowy z 1958 roku z nowymi silnikami i 4 wyrzutniami torped, wyporność 92 t, nie produkowany^[10].
• 183E - dwa kutry torpedowe przebudowane na eksperymentalne kutry rakietowe, wyposażone w 2 wyrzutnie pocisków przeciwokrętowych P-15^[5]
• 183R - kutry rakietowe wyposażone w 2 wyrzutnie pocisków przeciwokrętowych P-15. W latach 1959–1965 zbudowano 110 okrętów tego typu. Cztery miesiące po zakończeniu wojny sześciodniowej, 21 października 1967, egipskie kutry rakietowe tego typu zatopiły izraelski niszczyciel „Ejlat” czterema pociskami Styx (P-15) w wyniku czego zginęło 47 izraelskich marynarzy. Było to pierwsze w historii skuteczne użycie pocisku klasy woda - woda.
• 183C - sterowany radiowo okręt-cel, zbudowano 60 jednostek tego typu^[10].
• 199 - wersja ścigacza okrętów podwodnych dla wojsk pogranicza, uzbrojona w 36 bomb głębinowych (2 miotacze), bez wyrzutni torped, ze stacją hydrolokacyjną Tamir-10 – do 1959 roku zbudowano 60 jednostek tego typu^[11] (inne dane: 52 jednostki^[10]), oznaczenie NATO MO-VI^[12] lub PO-8^[11].
• Hoku - budowana w Chinach wersja kutra rakietowego proj. 183R, ze stalowym kadłubem, produkowana od końca lat 60. dla Chin i na eksport (Albania, Bangladesz, Pakistan, Egipt)^[13]
• kutry rozjazdowe (pasażerskie) 40-miejscowe, produkowane od 1964^{[uwaga 2]}.

Użytkownicy

• PRL - 19 kutrów torpedowych: KT-71, KT-72, KT-73, KT-74, KT-75, KT-76, KT-77, KT-78, KT-79, KT-83, KT-84, KT-85, KT-86, KT-87, KT-88, KT-89, KT-90, KT-91, KT-92
• NRD - 27 kutrów torpedowych od 1957 roku, wycofane pod koniec lat 60. Jeden zatonął w kolizji w 1968. Trzy sprzedano w połowie lat 70. do Tanzanii (bez wyrzutni torped)^[14].

Uwagi

1. Pawłow 1994 ↓, s. 126 podaje 622 kutry torpedowe, Gazienko 2002 ↓, s. 239 podaje 674 kutry proj. 183 i modyfikacji (zapewne wliczając 52 ścigacze proj. 199 i bez kutrów rakietowych).
2. Kutry rozjazdowe na kadłubie proj. 183: "Albatros", "Buriewiestnik", "Sokoł", "Tajfun", "Cykłon", "Czajka" Pawłow 1994 ↓, s. 126.

Przypisy

1. Gazienko 2002 ↓, s. 236.
2. Gazienko 2002 ↓, s. 233.
3. Gazienko 2002 ↓, s. 234.
4. Pawłow 1994 ↓, s. 126.
5. Gazienko 2002 ↓, s. 239.
6. Asanin 2007 ↓, s. 7.
7. Asanin 2007 ↓, s. 8.
8. Gazienko 2002 ↓, s. 235 (rysunek).
9. Gazienko 2002 ↓, s. 237.
10. Gazienko 2002 ↓, s. 238.
11. Pawłow 1994 ↓, s. 118.
12. R. Gardiner, Conway's..., s. 416
13. R. Gardiner, Conway's..., s.65
14. R. Gardiner, Conway's... s.136, 460

Bibliografia

• Leszek Komuda, Mały okręt rakietowy, Typy Broni i Uzbrojenia nr 27, 1974
• Robert Rochowicz, Kutry projektu 183, "Morza Statki i Okręty" nr 2/1999, ISSN 1426-529X
• Robert Gardiner (red): Conway's All the world's fighting ships, 1947–1995. Maryland, 1996, ISBN 1-55750-132-7 (ang.)
• W.N. Gazienko: Torpiednyje katiera. Illustrirowannyj sprawocznik. Moskwa: AST, Astriel, 2002, s. 233-239. ISBN 5-271-04198-0. (ros.).
• A.S. Pawłow: Wojennyje korabli SSSR i Rossji 1945-1995. Jakuck: 1994. (ros.).
• Władimir Asanin. Rakiety otieczestwiennego fłota. Czast 3. Rakietnyje katiera wstupajut w boj. „Tiechnika i Woorużenije”. 9/2007, wrzesień 2007. (ros.).