Jałowiec sabiński, jałowiec sawina, jałowiec Sawina[5] (Juniperus sabinaL.) – gatunekkrzewu iglastego należący do rodziny cyprysowatych. Znany też pod nazwą jałowiec sabina[6]. Rośnie na obszarach górskich w Eurazji. Zawiera trujący sabinol o nieprzyjemnym zapachu wyczuwalnym po roztarciu gałązek[7]. Często jest uprawiany jako roślina ozdobna.
W Polsce roślina bardzo rzadka na naturalnych stanowiskach, jej występowanie ograniczone jest tylko do Pienin. Ma tu rangę reliktu geograficznego – są tu jej jedyne stanowiska w Karpatach Zachodnich. Najbliższe izolowane stanowisko tego jałowca stwierdzono na Ukrainie Zakarpackiej, a większe skupiska – dopiero w Siedmiogrodzie[9]. W Pieninach gatunek rósł na czterech stanowiskach: na Facimiechu, Głowie Cukru, Sokolicy i Bystrzyku[7]. W 2008 jego potwierdzone stanowiska znajdowały się tylko w Pieninach Centralnych: na skałach Facimiecha, Głowy Cukru i Piecków[10].
Pokrój
Płożący się nisko po ziemi, silnie rozrastający się wszerz krzew[7]. Pędy niemal okrągłe na przekroju (wałeczkowate), rozgałęzione miotełkowato[7].
Ulistnienie naprzeciwległe. Liście łuskowate trójkątnie-jajowate, przylegające do gałązek, tępe[7]. Mają długość 1–3 mm i zachodzą na siebie dachówkowato. Liście igiełkowate tylko na młodych pędach, osiągają do 4 mm długości[7].
Wykształcają się jako szyszkojagody. Zawierają dwa nasiona[7]. Wyrastają na haczykowato zagiętej szypułce, dojrzałe są czarne.
Krzew, nanofanerofit. W Polsce występuje jako relikttrzeciorzędowy[7]. Rośnie w szczelinach skał wapiennych[7] na nasłonecznionych, trudno dostępnych, południowych stokach. Szyszkojagody dojrzewają w drugim roku. Największą zdolność kiełkowania (46%) uzyskują po ciepło-chłodnej stratyfikacji (15/3°C) i podsuszeniu[10]. Charakterystyczny dla jałowca sabińskiego jest silny i nieprzyjemny zapach spowodowany obecnością sabinolu. Liczba chromosomów 2n = 22[11].
Jest żywicielem nagoci sawinowej, wywołującego rdzę gruszy. Choroba ta powoduje pomarańczowe przebarwienia, narośla i przedwczesną utratę liści na gruszach. Grzyb – sprawca choroby, potrzebuje do swego rozwoju dwu żywicieli. Oprócz gruszy jest to w Europie Środkowej głównie jałowiec sabiński. Zakażeń gruszy dokonują zarodniki wytwarzane wiosną na porażonych pędach jałowca. Zarodniki patogena z jałowców przenoszone są na odległość nawet kilkuset metrów. W celu ograniczenia występowania tej choroby należy wycinać porażone pędy, karczować i palić zakażone krzewy jałowca, unikać sąsiedztwa gruszy i jałowca. Zapobieganie rdzy gruszy to przede wszystkim unikanie sadzenia w pobliżu grusz jałowca sabińskiego, który jest żywicielem pośrednim patogenu powodującego chorobę oraz opryski fungicydami. Na terenie ogrodów działkowych jest to ciężkie do wykonania[12].
Cała roślina jest bardzo silnie trująca. Powoduje mdłości, pobudzenie, zaburzenia rytmu serca, duszności, skurcze macicy i paraliż układu nerwowego[13]. Już 6 kropli olejku z tego jałowca uważane jest za dawkę śmiertelną[13].
Jest uprawiany jako roślina ozdobna w ogródkach i parkach. Nadaje się do ogrodów skalnych, na murki, w trawnikach. Jest bardzo wytrzymały na niekorzystne warunki środowiska. Typowy gatunek rośnie bardzo silnie i szybko, osiągając wysokość do 1 m i kilka metrów średnicy. Istnieją odmiany wolniej rosnące i mniejsze.
Dawniej używany był jako roślina lecznicza, głównie do wykonywania maści rozgrzewających skórę oraz w celach poronnych, co niejednokrotnie spowodowało śmierć kobiety[13].
'Blaue Donau' – igły zielononiebieskie. Niski krzew o szybkim wzroście, osiągający wysokość ok. 0,5 m i szerokość 1,5 m.
'Glauca' – igły i łuski niebieskozielone, zimą rudziejące. Ma rozłożysty pokrój i szybko rośnie.
'Variegata' – końce niektórych pędów ma przebarwione na biało. Rośnie słabiej od typowego gatunku.
'Tamariscifolia' – ma szarozielone zabarwienie i słabszy wzrost. Starsze okazy osiągają do 1 m wysokości. Ich gałęzie dachówkowato zachodzą na siebie.
Powszechne w medycynie ludowej przekonanie o jego leczniczych właściwościach doprowadziło do prawie całkowitego wytępienia w obrębie Pienin.
Kategorie zagrożenia gatunku:
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2021-03-26](ang.).
M.J.M.M.J.M.ChristenhuszM.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI:10.11646/phytotaxa.19.1.3(ang.).
Władysław Danielewicz, Tomasz Maliński:Drzewa i krzewy Ogrodu Dendrologicznego Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.Poznań:Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu,2011,s.75. ISBN978-837160-642-7.
ZbigniewMirek,HalinaPiękoś-Mirkowa:Czerwona księga Karpat Polskich.Kraków:Instytut Botaniki PAN,2008. ISBN978-83-89648-71-6. Brak numerów stron w książce
SelimS.KryczyńskiSelimS., ZbigniewZ.WeberZbigniewZ. (red.), Fitopatologia, t. 2. Choroby roślin uprawnych, Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2011, s. 413, 414, ISBN978-83-09-01077-7.
BurkhardBohne,PeterDietze:Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących.Warszawa:Bellona, Spółka Akcyjna,2008. ISBN978-83-11-11088-5. Brak numerów stron w książce
Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski.Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.).Kraków:Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk,2006. ISBN83-89648-38-5. Brak numerów stron w książce
Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.:Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants.Kraków:Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk,2016. ISBN978-83-61191-88-9. Brak numerów stron w książce
Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.:Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone.Kraków:Instytut Ochrony Przyrody PAN,2014. ISBN978-83-61191-72-8. Brak numerów stron w książce