Henryk V Żelazny

Henryk V Żelazny (ur. między 1312 a 1321, zm. 13 kwietnia 1369) – w latach 1342–1369 książę żagański, od 1344 dziedziczny lennik czeski, od 1349 na połowie Głogowa, od 1363 na połowie Ścinawy.

Henryk V Żelazny

książę żagański
Okres	od 1342 do 1369
Poprzednik	Henryk IV Wierny
Następca	Henryk VI Starszy, Henryk VII Rumpold, Henryk VIII Wróbel
Dane biograficzne
Dynastia	Piastowie
Data urodzenia	między 1312 a 1321
Data śmierci	13 kwietnia 1369
Przyczyna śmierci	zapalenie płuc
Ojciec	Henryk IV Wierny
Matka	Matylda brandenburska
Małżeństwo	Anna płocka
Dzieci	Henryk VI Starszy Anna Jadwiga żagańska Henryk VII Rumpold Henryk VIII Wróbel

Życiorys

Henryk V Żelazny był jedynym synem księcia żagańskiego Henryka IV Wiernego i Matyldy brandenburskiej. Doświadczenie polityczne zdobywał jeszcze u boku ojca uczestnicząc w pertraktacjach ze stryjem Janem ścinawskim w 1341 r., dzięki czemu obszar księstwa został powiększony o okręg Wschowy. Rok później wobec śmierci ojca Henryk V został udzielnym księciem żagańskim.

Nazywano go „Żelaznym” już we źródłach współczesnych ze względu na szaloną konsekwencję i bezwzględność. Po śmierci swego ojca próbował realizować politykę odzyskania utraconych ziem Henryka IV Wiernego.

W 1343 r. Henryk V odmawiając konsekwentnie złożenia hołdu Luksemburgom usiłował odzyskać Głogów, który został zajęty przez Jana Luksemburskiego po śmierci jego stryja Przemka w 1331 r. Jan Długosz zabierając głos w tej sprawie pisze:

Henryk, tak bardzo bolał nad krzywdą ojca, że dla odzyskania połowy miasta Głogowa ciągłymi walkami i napadami gnębił króla czeskiego Jana i jego syna Karola, który po nim objął to królestwo. Król Karol uznał za konieczne przybycie ze znacznym wojskiem z pomocą zaczepianym już dawno przez Henryka mieszczanom głogowskim.

Pomiędzy królem czeskim Karolem IV, a Henrykiem V Żelaznym rozgorzała nierówna walka.

W tym samym czasie (tj. w 1343 r.) król Polski Kazimierz III Wielki korzystając z zamieszania na Śląsku uderzył na ziemię wschowską, zdobywając ją błyskawicznie. W niespodziewanym konflikcie wsparli Henryka jego stryjowie Konrad I oleśnicki i Jan ścinawski, co spowodowało pojawianie się oddziałów polskich pod murami Ścinawy i mimo wcześniejszej przegranej z wojskami Konrada pod Oleśnicą król polski mógł ostatecznie święcić sukces odzyskania ostatniego skrawka Wielkopolski. Jan Długosz na ten temat napisał:

Zajął swego czasu dziad wspomnianego Henryka, książę głogowski i żagański, Henryk – kiedy król polski Władysław przez wiele lat był zajęty licznymi wojnami a zwłaszcza tymi, którymi go gnębili Krzyżacy – miasto Wschowę i związany z nim okręg, należący do Królestwa Polskiego. Jego zajęcie przez wiele lat uchodziło mu bezkarnie. Kiedy król Kazimierz raz po raz przez posłów i przez listy upominał się u niego o jego zwrot, dawał pełne pychy, opryskliwe odpowiedzi. (...) Przeto król Kazimierz obległ najpierw Wschowę, a szturmując ją przez wiele dni wszystkimi sposobami, kiedy żołnierze księcia żagańskiego nie mogli stawiać oporu, po przerwaniu murów, zdobywa je. (...) Po zagarnięciu tam niemałej liczby jeńców i zajęciu również całej ziemi wschowskiej poprowadził wojsko do księstwa żagańskiego.

Nie mogąc pokonać tak twardego przeciwnika, Henryk V posłał do Kazimierza Wielkiego poselstwo, w którym prosił o pokój. Wojska polskie ustąpiły wtedy z księstwa żagańskiego, a w obozie wojsk polskich doszło do spotkania pomiędzy królem polskim a Henrykiem Żelaznym. Polski władca nie chcąc zrazić księcia żagańskiego do siebie potraktował go wówczas z honorami i zwrócił mu część zajętej ziemi (z wyjątkiem ziemi wschowskiej).

Konflikt z Polską uniemożliwił Henrykowi stawianie dalszego oporu również Luksemburgom. Do układu doszło ostatecznie 7 czerwca 1344, kiedy Luksemburczyk oddał księciu Henrykowi V Żelaznemu połowę księstwa głogowskiego (przejęcie tej ziemi nastąpiło jednak dopiero w 1349 r.), w zamian za co ten złożył mu 23 listopada w Pradze hołd lenny.

Wydarzenia z 1344 r. spowodowały zbliżenie Henryka V do polityki Luksemburgów i kiedy rok później wybuchła wojna polsko-czeska o Śląsk, książę żagański wsparł militarnie swojego suwerena próbując jednocześnie odzyskać utraconą Wschowę.

Jako lennik króla czeskiego Henryk V uczestniczył również w licznych uroczystościach i akcjach dyplomatycznych Karola IV Luksemburskiego (np. w dniu 1 września 1347 r. w koronacji Karola w Pradze, dwa lata później uczestniczył w orszaku króla w podróży do Awinionu i Akwizgranu, by wreszcie w 1355 stać się świadkiem wyprawy do Włoch i koronacji cesarskiej w Rzymie).

Wierna służba zaowocowała w 1351 r. przekazaniem Henrykowi przez Karola po bezpotomnej śmierci Bolesława III płockiego jego dzierżaw, jako dziedzictwa po zhołdowanym w 1329 r. przez Jana Luksemburskiego Wacławie. Tylko zdecydowana akcja Kazimierza Wielkiego zapobiegła usadowieniu się książąt żagańskich na Mazowszu.

W 1356 r. Henryk wraz z Mikołajem ziębickim uczestniczył w misji dyplomatycznej do Konstantynopola, skąd wziął udział w pielgrzymce do Palestyny.

Po powrocie książę żagański poszerzał swoje posiadłości. Opanował drogą zakupów (głównie od Jana ścinawskiego) Nowogród Bobrzański, Ryczeń, połowę Ścinawy, oraz obszar pomiędzy Baryczą a Odrą zwany Międzyrzeczem. Kolejnym nabytkiem była połowa Góry Śląskiej przyłączona do księstwa po śmierci stryja, która nastąpiła pomiędzy 1361 a 1365 r. (pretensje drugiego stryja Konrada I oleśnickiego zostały zaspokojone sumą 600 grzywien srebra).

W 1360 r. niespodziewanie doszło do pogorszenia wzajemnych stosunków z Karolem IV Luksemburskim. Jednym z powodów było zbliżenie się króla czeskiego do księcia świdnickiego Bolka II Małego i wyciągnięcia na powrót na światło dzienne sprawy oprawy wdowiej Konstancji, wdowy po Przemku głogowskim. Henryk V Żelazny zorientował się, że nowy podział księstwa doprowadzi do tego, że utraci on nowe zdobycze, na które liczył. Jako przeciwwagę zbliżył się więc do Kazimierza Wielkiego i zaczął bywać na dworze krakowskim. Nowa linia polityczna została przypieczętowana małżeństwem zawartym pomiędzy córką Henryka Żelaznego Jadwigą żagańską a Kazimierzem Wielkim. Miało ono charakter polityczny. Kazimierz Wielki liczył na zwiększenie wpływów na Śląsku, a książę żagański zyskiwał możnego protektora i sojusznika. Ślub odbył się przypuszczalnie 25 lutego 1363 r. we Wschowie a udzielony został przez biskupa poznańskiego Jana V z Lutogniewa.

Henryk V był uważany za dobrego gospodarza, choć źródła podkreślały jego nadmierną surowość w kontaktach z poddanymi. Nie liczył się ani z kościołem, ani ze szlachtą. Szczególnie był kłopotliwy dla zakonu kanoników regularnych św. Augustyna z Żagania, z którymi toczył ciągłe spory. Różne ekscesy i wybryki doprowadziły do furii jego wasali, którzy go porwali i uwięzili w podziemiach kościoła św. Jakuba w Głogowie. Tylko przypadkowi Henryk V Żelazny zawdzięcza uwolnienie. W 1367 r. książę w wyniku zapalenia oczu stracił wzrok.

Książę był żonaty z córką księcia płockiego Wacława Anną (zmarłą 16 lutego 1363 r.)^[1], z którego to małżeństwa dochował się trzech synów, późniejszych książąt: Henryka VI Starszego, Henryka VII Rumpolda, oraz Henryka VIII Wróbla oraz dwóch córek: Anny, żony Jana I raciborskiego i Jadwigi, żony króla Polski Kazimierza Wielkiego i potem Ruprechta legnickiego.

Zmarł na zapalenie płuc 13 kwietnia 1369 r., został pochowany w Żaganiu w kościele kanoników regularnych^[2].

Wywód przodków:

4. Henryk III Głogowczyk
			2. Henryk IV Wierny
5. Matylda brunszwicka
						1. Henryk V Żelazny
6. Herman I Długi
			3. Matylda Brandenburska
7. Anna z Habsburga córka Albrechta I Habsburga

Przypisy

1. O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 448.
2. Adam Bujak: Nekropolie królów i książąt polskich. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1988, s. 21.

Kontrola autorytatywna (osoba):

• VIAF: 80312216
• GND: 135868718

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3911089