Derywat (językoznawstwo)

Derywat, także: formacja słowotwórcza, wyraz pochodny, motywowany lub fundowany – podzielna jednostka słowotwórcza, pochodna formalnie i semantycznie od jakiegoś leksemu (podstawy słowotwórczej)^[1].

Ten artykuł dotyczy pojęcia z dziedziny językoznawstwa. Zobacz też: inne znaczenia słowa „derywat”.

Budowa derywatów

Derywaty są zawsze konstrukcjami dwuczłonowymi^[2]: składają się z tematu słowotwórczego (części podstawy obecnej w wyrazie pochodnym słowotwórczo) oraz formantu (znaku formalnego przekształcenia wyrazu podstawowego w derywat)^[1].

Rodzaje derywatów

Odpowiednie do typu derywacji

Wyodrębnia się rodzaje derywatów odpowiednie do typu derywacji, w wyniku której powstały (z uwagi na funkcje formantów)^[1]:

1. afiksalne (pisarz, dojechać, przykrótki, gazomierz),
2. paradygmatyczne (dźwig, obstawa),
3. syntaktyczne (uczony),
4. wsteczne (potańcówka – potańc, gramatyka – grama),
5. alternacyjne (córka – córcia),
6. prozodyczne (wiarygodny).

Na podstawie przynależności do kategorii onomazjologicznej

W przypadku formacji rzeczownikowych można także wydzielić derywaty na podstawie przynależności do kategorii onomazjologicznej (klasę wyrazów o takiej samej wartości kategorialnej, czyli znaczeniu kategorialnym, na które składa się znaczenie formantu i uogólnione znaczenie podstawy^[3]). Zgodnie z tym kryterium wymienia się^[4][1]:

1. derywaty tautologiczne (w których formant pełni tylko funkcję strukturalną, w rezultacie czego nie ma różnicy znaczeniowej między derywatem i jego podstawą, np. strona – stron-ica);
2. derywaty transpozycyjne (w których formant ma funkcję gramatyczną, ale nie semantyczną)
   • nazwy czynności (bieganie),
   • nazwy cech abstrakcyjnych (biel, perfekcyjność);
3. derywaty leksykalne o semantycznej funkcji formantu
   1. mutacyjne
      • nazwy wykonawców czynności (odczasownikowe i odrzeczownikowe: biegacz, rybak),
      • nazwy obiektów i wytworów czynności (wstawka, pismo),
      • nazwy mieszkańców (londyńczyk, Polak),
      • nazwy nosicieli cech (głupiec, wesołek),
      • nazwy narzędzi (liczydło, zmywarka),
      • nazwy miejsc (jadalnia, lodowisko),
      • nazwy zbiorów (ptactwo, chuliganeria),
      • nazwy pokrewieństwa (stolarzówna, profesorowa);
   2. modyfikacyjne
      • nazwy deminutywne (zdrobniałe: kotek) i hipokorystyczne (pieszczotliwe: kawusia),
      • nazwy augmentatywne (zgrubienia: chłopisko),
      • nazwy feminatywne (lekarka).

Zobacz też

• derywacja

Przypisy

1. RenataR. Grzegorczykowa RenataR., Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. 3 poprawione, Warszawa 1979, s. 21-30, ISBN 83-01-00119-4.
2. Jest tak bez względu na to, jak wiele morfemów składa się na poszczególne człony danej konstrukcji, np. wyraz biegacz­ zawiera dwa człony jednomorfemowe, ale temat derywatu nauczycielka to już trzy morfemy (na-uczy-ciel) – w obu przypadkach wyodrębnia się dwa główne elementy słowotwórcze. Zob. R. Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, Warszawa 1979, wyd. 3. poprawione, s. 16.
3. BogusławB. Kreja BogusławB., Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia, Gdańsk 2000, s. 45.
4. MirosławM. Skarżyński MirosławM., Powstanie i rozwój polskiego słowotwórstwa opisowego, Kraków 1999, s. 138-139.

Bibliografia

• Stanisław Grabias, Typy derywacji i składnikowa analiza formantów, [w:] Jerzy Bartmiński (red.), Pojęcie derywacji w lingwistyce, Lublin 1981.
• Renata Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. 3 poprawione, Warszawa 1979.
• Bogusław Kreja, Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia, Gdańsk 2000.
• Mirosław Skarżyński, Powstanie i rozwój polskiego słowotwórstwa opisowego, Kraków 1999.
• Miloš Dokulil, Teoria derywacji, tłum. Anna Bluszcz i Jan Stachowski, Wrocław 1979.