Czas pracy

Czas pracy – pojęcie prawne określające długość czasu pracy danego pracownika. W określonym dla pracownika czasie pracy pozostaje on w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy.

Określenie godzin pracy przy wejściu do budynku Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w Warszawie

Wymiar czasu pracy obowiązuje w danym okresie rozliczeniowym, na jego podstawie planowany i rozliczany jest czas pracy. Czas pracy zależy również od rodzaju zawartej umowy oraz wyznaczonego w nim etatu. Okres rozliczeniowy to na przykład: jeden tydzień lub jeden miesiąc; najdłuższy to 12 miesięcy. W wybranym okresie rozliczeniowym planowane są zadania dla pracowników, po jego upływie następuje rozliczenie każdej zatrudnionej osoby i przepracowanych przez nią godzin^[1][2].

Norma czasu pracy

Norma czasu pracy – maksymalna liczba godzin, którą zatrudniony może przepracować w jednej dobie lub w tygodniu pracy.

W Polsce obowiązuje zasadniczo 40-godzinny tydzień pracy (przeciętnie pięciodniowy). Czas pracy w ciągu jednego dnia wynosi 8 godzin na dobę, pozostałe godziny to godziny nadliczbowe^[3]. Tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym^[1][4].

Wymiar czasu pracy

Zgodnie z Kodeksem pracy (art. 129 § 1 i art. 130) czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy (w przyjętym okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 4 miesięcy). Na tej podstawie ustala się liczbę godzin do przepracowania przez pracownika^[4][5].

Zgodnie z art. 130 § 1 Kodeksu pracy w celu wyznaczenia wymiaru czasu pracy w danym okresie rozliczeniowym należy^[4][5][1]:

1. przemnożyć 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających do przepracowania w okresie rozliczeniowym (dla miesięcznego okresu rozliczeniowego jest to 4),
2. dodać do otrzymanej liczby godzin iloczyn 8 godzin i liczbę dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku,
3. odjąć po 8 godzin za każde święto (wolne od pracy) przypadające w dniu innym niż niedziela.

Obliczony zgodnie z powyższą metodyką wymiar czasu pracy pracownika w okresie rozliczeniowym obniża się o liczbę godzin usprawiedliwionej nieobecności w pracy, przypadających do przepracowania w czasie tej nieobecności, zgodnie z przyjętym rozkładem czasu pracy. Do okresów usprawiedliwionej nieobecności w pracy należą m.in. niezdolność do pracy z powodu choroby czy urlop. Za każde święto występujące w okresie rozliczeniowym i przypadające w innym dniu niż niedziela należy obniżyć wymiar czasu pracy o 8 godzin. Dni świąteczne będące w Polsce dniami ustawowo wolnymi od pracy wymienia ustawa o dniach wolnych od pracy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1920)^[4][5].

Ponadto, gdy jedno święto przypada w sobotę (np. 11 listopada 2017 r.) konsekwencją sobotniego święta będzie obowiązek udzielenia pracownikom zatrudnionym w podstawowej organizacji czasu pracy, w której dniem wolnym z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy jest sobota, jednego dodatkowego dnia wolnego w okresie rozliczeniowym obejmującym występowanie tego święta^[5].

Tabele przedstawiają wymiary czasu pracy obowiązujące w 2017 r. w poszczególnych okresach rozliczeniowych, z wyłączeniem pracy w ruchu ciągłym.

Jednomiesięczne okresy rozliczeniowe
miesiąc	obliczenie wymiaru czasu pracy	godziny	dni
I	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 2 dni) – (8 godz. × 1 święto)	168	21
II	(40 godz. × 4 tyg.)	160	20
III	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 3 dni)	184	23
IV	(40 godz. × 4 tyg.) – (8 godz. × 1 święto)	152	19
V	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 3 dni) – (8 godz. × 2 święta)	168	21
VI	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 2 dni) – (8 godz. × 1 święto)	168	21
VII	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 1 dzień)	168	21
VIII	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 3 dni) – (8 godz. × 1 święto)	176	22
IX	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 1 dzień)	168	21
X	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 2 dni)	176	22
XI	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 2 dni) – (8 godz. × 2 święta)	160	20
XII	(40 godz. × 4 tyg.) + (8 godz. × 1 dzień) – (8 godz. × 2 święta)	152	19
razem		2.000	250

Trzymiesięczne okresy rozliczeniowe
okres	obliczenie wymiaru czasu pracy	godziny	dni
I-III	(40 godz. × 12 tyg.) + (8 godz. × 5 dni) – (8 godz. × 1 święto)	512	64
IV-VI	(40 godz. × 13 tyg.) – (8 godz. × 4 święta)	488	61
VII-IX	(40 godz. × 13 tyg.) – (8 godz. × 1 święto)	512	64
X-XII	(40 godz. × 13 tyg.) – (8 godz. × 4 święta)	488	61
razem		2.000	250

Czteromiesięczne okresy rozliczeniowe
okres	obliczenie wymiaru czasu pracy	godziny	dni
I-IV	(40 godz. × 17 tyg.) – (8 godz. × 2 święta)	664	83
V-VIII	(40 godz. × 17 tyg.) + (8 godz. × 4 dni) – (8 godz. × 4 święta)	680	85
IX-XII	(40 godz. × 17 tyg.) + (8 godz. × 1 dzień) – (8 godz. × 4 święta)	656	82
razem		2.000	250

Sześciomiesięczne okresy rozliczeniowe
okres	obliczenie wymiaru czasu pracy	godziny	dni
I-VI	(40 godz. × 25 tyg.) + (8 godz. × 5 dni) – (8 godz. × 5 świąt)	1.000	125
VII-XII	(40 godz. × 26 tyg.) – (8 godz. × 5 świąt)	1.000	125
razem		2.000	250

Dwunastomiesięczny okres rozliczeniowy
okres	obliczenie wymiaru czasu pracy	godziny	dni
I-XII	(40 godz. × 52 tyg.) – (8 godz. × 10 świąt)	2.000	250
razem		2.000	250

Dla pracowników zatrudnionych na niepełnym etacie, wymiar czasu pracy ulega obniżeniu proporcjonalnie do liczby godzin na pełnym etacie. Przykładowo, dla pracownika zatrudnionego na 1/2 etatu wymiar czasu pracy wyniesie 80 godzin, jeżeli w danym miesiącu wymiar czasu pracy wynosi 160 godzin, natomiast dla pracownika zatrudnionego na 3/4 etatu wymiar czasu pracy wyniesie w tym przypadku 120 godzin (3/4 × 160).

System czasu pracy

Kodeks pracy przewiduje także inne formy zorganizowania czasu pracy pracownika (m.in. system przerywany czy weekendowy) oprócz podstawowego systemu czasu pracy, w którym pracownik pracuje nie dłużej niż 8 godzin na dobę w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy. System czasu pracy to zbiór reguł normujących czas pracy w danym zakładzie pracy. Stosowanie określonego systemu czasu pracy powinno wynikać z układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub z obwieszczenia^[4].

Ze względu na charakter pracy stosuje się skrócony czas pracy (w szczególności w warunkach szkodliwych), przedłużony czas pracy (pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu); lub równoważny czas pracy, w którym przekroczenie dobowych lub tygodniowych norm czasu pracy zostaje wyrównane krótszym czasem pracy w innych dniach lub tygodniach (usługi, handel, transport).

Podstawowy

Najczęściej spotykany i stosowany system czasu pracy. Czas pracy nie przekracza 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Przewiduje się możliwość wypracowania maksymalnie 8 godzin nadliczbowych – tygodniowy czas pracy nie może przekroczyć 48 godzin.

Równoważny

Dobowy wymiar czasu może być przedłużony do 12 godzin w okresie rozliczeniowym (nie przekraczający jednego miesiąca), a przy określonych rodzajach prac – nawet do 16 albo 24 godzin.

• przedłużony wymiar czasu pracy do 12 godzin – można przedłużyć dobowy wymiar czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy powinien być równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub też dniami wolnymi od pracy.
• przedłużony dobowy wymiar czasu pracy – można przedłużyć dobowy wymiar czasu pracy, jednak nie więcej niż do 16 godzin, w okresie rozliczeniowym, także nieprzekraczającym jednego miesiąca. System może obowiązywać przy pracach, które polegają na dozorze urządzeń lub też związanych z pozostawaniem w pogotowiu do pracy.
• przedłużony dobowy wymiar czasu pracy – można przedłużyć dobowy wymiar, ale nie więcej niż do 24 godzin w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca. Ten system często jest stosowany przy pilnowaniu mienia lub też ochronie osób.

Zadaniowy

W zadaniowym systemie czasu pracy pracownik decyduje o swoim rozkładzie czasu pracy, a pracodawca kontroluje wykonanie zleconych zadań. Pracownik ustala z pracodawcą zakres zadań, dodatkowo pracodawca samodzielnie decyduje o dacie ich wykonania.

Przerywany

Rozkład czasu pracy może przewidywać jedną przerwę w pracy w ciągu doby, trwającą nie dłużej niż 5 godzin. Pracownik rozpoczyna pracę dwa razy w tej samej dobie pracowniczej. Przerwa nie jest wliczana do czasu pracy, ale przysługuje za nią wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.

Skrócony tydzień pracy

System czasu pracy, w którym praca jest wykonywana przez mniej niż 5 dni w tygodniu. Praca jest wykonywana przez mniej niż pięć dni w tygodniu, dobowy wymiar czasu pracy ulega przedłużeniu. Nie może być ono jednak dłuższe niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca. Taki system może być wprowadzony na pisemny wniosek pracownika.

Weekendowy

System, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. Dopuszcza się tu także przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca.

Historia

Czas pracy w Europie

Od połowy XIX do połowy XX w. czas pracy został skrócony z 80–90 h do 40–48 h na tydzień, w wyniku zarówno wzrostu sił wytwórczych i wydajności pracy, jak i walki prowadzonej przez robotników o skrócenie czasu pracy; postulat 8-godzinnego dnia pracy został wysunięty w 1866 r. przez Kongres Robotników w Baltimore i Kongres I Międzynarodówki w Genewie; w 1899 r. Kongres II Międzynarodówki obradujący w Paryżu wysunął postulat 8-godzinnego dnia pracy jako główne hasło manifestacji pierwszomajowych.^{[potrzebny przypis]} W sowieckiej Rosji 1917 wprowadzono 8-godzinny dzień i 48-godzinny tydzień pracy;^[6] 1918–21 norma 8-godzinnego dnia pracy rozpowszechniła się w rozwiniętych krajach zachodnich. W 1919 Międzynarodowa Konferencja Pracy uchwaliła konwencję, zwaną od miejsca obrad waszyngtońską, ustanawiającą jako normę międzynarodową 8-godzinny dzień i 48-godzinny tydzień pracy^[7]. Po II wojnie światowej kontynuowane jest skracanie czasu pracy, przede wszystkim przez wprowadzenie 5-dniowego tygodnia pracy, przy tygodniowej normie od 40 do 45 godzin.^{[potrzebny przypis]}

Czas pracy w Polsce

• 1918 – wydano dekret, wprowadzający 8-godzinny dzień pracy, w tym 6-godzinny w sobotę^[8];
• 1919 – wprowadzono ustawę o 46-godzinnym tygodniu pracy^[9]
• 1933 – przedłużono czas pracy w sobotę do 8 godzin^[10]
• 1946 – przywrócono 46-godzinny tydzień pracy^[11]
• 1972 – wprowadzono dodatkowe dni wolne od pracy i stopniowo zwiększano ich liczbę z tym, że tylko pracownicy, których czas pracy wynosił 46 godz. tygodniowo, korzystali z nich bez przedłużania dziennej normy w pozostałe dni tygodnia^[12].
• 1981 – zaczęto stopniowo wprowadzać normę czasu pracy wynoszącą średnio 42 godz. tygodniowo^[13].
• 1983 – wprowadzona możliwość przywrócenia 46-godzinnego tygodnia pracy „w zakładach pracy o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej lub obronności państwa oraz w zakładach użyteczności publicznej i innych zakładach zaspokajających potrzeby ludności (…) jeżeli jest to niezbędne dla realizacji ważnych zadań gospodarczych” (do końca 1985)^[14]
• 23 sierpnia 2013 r. – weszła w życie ustawa z 12 lipca uelastyczniająca czas pracy^[15], wprowadzająca do Kodeksu Pracy przepisy ustawy antykryzysowej, obowiązującej w latach 2009–2011^[16]. Wydłuża ona okres rozliczeniowy czasu pracy z 4 do 12 miesięcy oraz wprowadza tzw. ruchomy czas pracy. Zachowane zostało prawo do nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku w ciągu doby i 35-godzinnego w ciągu tygodnia^[17][18].

Przyszłość i proponowane rozwiązania

Jedną z proponowanych reform prawa pracy jest zmniejszenie wymiaru etatu do 4 dni roboczych na tydzień, zamiast obecnych 5 dni, przy zachowaniu tego samego wynagrodzenia. Argumenty przedstawiane na rzecz takiego rozwiązania przywołują m.in. 8 tygodniową próbę przeprowadzoną w firmie w Nowej Zelandii, we współpracy z Uniwersytetem w Auckland. Badanie to dało przesłanki, że taki tydzień pracy może zwiększać produktywność pracownika i zmniejszać ogólne koszty pracy. Zaobserwowano w nim także redukcję deklarowanego poziomu stresu. Niektórzy sygnatariusze kampanii na rzecz informatyzacji i inwestycji w edukację społeczeństwa twierdzą nawet, że w okolicach 2049 roku normą będzie praca w wymiarze pełnego etatu wynoszącego 2 dni na tydzień. Propozycje takie pojawiały się na łamach gazet, od prawicowego „(Evening) Standard” do lewicowego „The Guardiana”^{[19][20][21][22]}.

4 dniowy tydzień pracy (32 godziny w tygodniu) został w 2019 r. jednym z postulatów brytyjskiej Partii Pracy.^[23] W 2022 r. Partia Razem opracowała projekt skrócenia tygodnia pracy w Polsce do 4 dni^[24].

Zobacz też

• Prawo pracy
• Elastyczny czas pracy
• Ewidencja czasu pracy

Przypisy

1. Portal: Czas pracy – norma, wymiar, systemy czasu pracy. 2017-11-02.
2. Umowy o pracę.
3. Normy i wymiar czasu pracy.
4. Art. 129 § 1 130 KP.
5. Ustawa z dnia 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2022 r. poz. 1510)
6. узаконений № 1. от 1 декабря 1917. Dekret legalizował czas pracy obowiązujący od wiosny 1917 (Michaił Heller, Концентрационный мир и советская литература Londyn 1974, s. 35), poza tym nie był przestrzegany (Ефим Гилевич Гимпельсон, Формирование советской политической системы : 1917-1923 гг. Moskwa 1995 s. 135.)
7. C001 - Hours of Work (Industry) Convention, 1919 (No. 1), przekład polski
8. Dz.U. z 1918 r. nr 17, poz. 42
9. Dz.U. z 1920 r. nr 2, poz. 7
10. Dz.U. z 1933 r. nr 27, poz. 227
11. Dz.U. z 1946 r. nr 51, poz. 285
12. Dekret z 20 lipca 1972 r. o dodatkowych dniach wolnych od pracy (Dz.U. z 1972 r. nr 29, poz. 203), uchylony przez dekret z 14 lipca 1973 r. o dodatkowych dniach wolnych od pracy (Dz.U. z 1973 r. nr 29, poz. 160), uchylony 1 stycznia 1975 przez przepisy wprowadzające Kodeks Pracy (Dz.U. z 1974 r. nr 24, poz. 142).
13. czas pracy, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-11-17].
14. Ustawa z 21 lipca 1983 r. o szczególnej regulacji prawnej w okresie przezwyciężania kryzysu społeczno-ekonomicznego (Dz.U. z 1983 r. nr 39, poz. 176)
15. Dz.U. z 2013 r. poz. 896.
16. Dz.U. z 2009 r. nr 125, poz. 1035.
17. Prawo pracy.
18. Prawo pracy: uelastycznienie czasu pracy.
19. The future of work: In 30 years people could work just two days a week, says Lord Mayor of London | London Evening Standard. www.standard.co.uk. [dostęp 2019-04-03]. (ang.).
20. We should all be working a four-day week. Here’s why | Owen Jones | Opinion | The Guardian. www.theguardian.com. [dostęp 2019-04-03]. (ang.).
21. Productive! Magazine. productivemag.com. [dostęp 2019-04-03]. (ang.).
22. Consider The Benefits Of The 4 Day Work Week. www.forbes.com. [dostęp 2019-04-03]. (ang.).
23. Praca w Wielkiej Brytanii tylko przez 4 dni w tygodniu. Dla… - Brexit Standard [online], www.brexitstandard.com [dostęp 2019-11-29] (pol.).
24. Czy weekend może zaczynać się już w czwartek? Jest jeden warunek [online], TOK FM [dostęp 2022-11-16] (pol.).

Linki zewnętrzne

• Kodeks pracy – Dział VI – Czas pracy. regiopraca.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-22)].
• Czas pracy w konwencjach i zaleceniach Międzynarodowej Organizacji Pracy (ang.)

Kontrola autorytatywna (przedział czasu):

• LCCN: sh85062531
• GND: 4130587-5
• NDL: 00569633
• BnF: 11950215g
• BNCF: 3071
• NKC: ph124525
• BNE: XX527415
• J9U: 987007529383005171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3889282
• БРЭ: 3488000