Loading AI tools
Chryzelefantyna (gr. chryselephantinos, ze złota i kości słoniowej, od chrysós, złoto i elephás, słoń) – technika rzeźbiarska w starożytności, która wykorzystywała kość słoniową i złoto oraz inne drogie materiały (np. kamienie szlachetne).
Nazwa pochodzi greckiego χρυσελεφάντινος chryselephantinos (pol. „zrobiony ze złota i kości słoniowej”[1]) – zbitki wyrazowej powstałej z połączenia dwóch wyrazów: χρυσός chrysós, czyli złoto i ελεφάς elephás, czyli słoń[2]. Termin ten pojawił się dwukrotnie w znanej literaturze antycznej, w obydwu przypadkach w odniesieniu do posągu Ateny Partenos dłuta Fidiasza z Partenonu na ateńskim akropolu[3].
Technika polegała na stosowaniu złota i kości słoniowej w posągach montowanych na podkładzie drewnianym[4]. Kością słoniową pokrywano twarz i inne odsłonięte części ciała, złotą blachą, często inkrustowaną kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi oraz pastą szklaną – szaty, włosy, akcesoria[4].
Posągi ze złota i kości słoniowej powstawały w starożytnym Egipcie, Mezopotamii i na Krecie[5].
Technika chryzelefantynowa stosowana była w Grecji od V do I w. p.n.e.[4] Używano jej przy posągach kultowych[4]. Żaden z nich nie przetrwał do naszych czasów. Wszystkie zostały zdewastowane wskutek grabieży dla ponownego wykorzystania bardzo cennych materiałów.
Za pierwszych artystów posługujących się tą techniką uchodzą Dipojnos i Skyllis[1]. Najwybitniejszym przedstawicielem chryzelefantyny był Fidiasz[6], którego chryzelefantynowy posąg Zeusa w Olimpii starożytni zaliczali do siedmiu cudów świata[7].
Technikę tę stosowano również później (średniowiecze, nowożytność), ale ze względu na kosztowność, do małych rzeźb i dość rzadko.
Posąg Zeusa w Olimpii
Posąg (ponad 13 m[8]) został wykonany przez Fidiasza dla świątyni Zeusa w Olimpii. Rzeźba nie doczekała się kopii[9]. Wygląd posągu znany jest z wielu opisów literackich, m.in. Strabona z I w. n.e., Kallimacha z Cyreny z III w. p.n.e. i Pauzaniasza, który odwiedził Olimpię ok. 160 roku n.e.[10]
Według opisu Pauzaniasza przedstawiał Zeusa o poważnym i dostojnym obliczu siedzącego na tronie[11]. Bóg miał na głowie wieniec z gałązek oliwnych, z lewego ramienia zwisał mu złoty płaszcz, w prawej dłoni trzymał statuę bogini Nike, a lewą rękę wspierał na wykładanym szlachetnymi kamieniami berle[11]. Na rzeźbionych oparciach i nogach tronu ukazano postaci bóstw i sceny bitewne[11]. Szatę i włosy Zeusa wykonano ze złota, obnażone części ciała z kości słoniowej, tron z drewna cedrowego wykładanego hebanem i szlachetnymi kamieniami[11]. Posąg stał w świątyni przez ok. 800 lat[12]. Po wprowadzeniu zakazu igrzysk olimpijskich został wywieziony do Konstantynopola ok. 420 roku, gdzie przepadł w pożarze w roku 475[12].
Atena Partenos
Posąg Ateny Partenos
Wysoki na prawie 13 m posąg Ateny Partenos (pol. „Ateny Dziewicy”) wykonany został przez Fidiasza dla Partenonu na akropolu ateńskim[13]. Statua nie zachowała się do naszych czasów[13]. Jej wygląd znany jest z opisów starożytnych i ponad 200 mniejszych kopii[13]. Najbardziej znaną kopią posągu jest tzw. Atena Varvakeion, ok. 1 m wysokości, datowana na pierwszą połowę III w. n.e.[13]
Oryginalny posąg osadzony był na drewnianym trzonie, do którego przymocowane były twarz i kończyny bogini wykonane z kości słoniowej, tułów Ateny spowijały szaty z płatów złota, które ważyły 1150 kg[13]. Bogini ukazana była w hełmie, w długim peplosie, z egidą; niosąca w prawej ręce Nike (Zwycięstwo)[14]; w lewej miała włócznię[15]. U jej boku znajdowała się tarcza i wąż[15].
W 1990 roku replika posągu Ateny Partenos stanęła w replice Partenonu w Nashville w stanie Tennessee[16].
Posągi Apollo, Artemidy i Leto w Delfach
Pozostałości posągów Apollina, Artemidy i Leto w Delfach
W Muzeum Archeologicznym w Delfach znajdują się pozostałości trzech posąg chryzelefantynowych z VI w. p.n.e. przedstawiających najprawdopodobniej boga Apollo, jego siostrę Artemidę i ich matkę Leto[17].
Apollo przedstawiony jest, siedząc na tronie[17]. Zachowane fragmenty głowy i prawej ręki wykonane są z kości słoniowej, włosy z pozłacanej blachy – dwa złote warkocze spływają na pierś boga[17]. W prawej ręce Apollo trzymał posrebrzaną miskę[17]. Szata boga wykonana była ze złotych dysków umocowanych na brązowych płytkach zdobionych rozetami[17]. Brzegi szaty zdobiły pasy ze złotej blachy dekorowanej rozetami z 8 przedstawieniami zwierząt na każdej blasze[17]. Spod szaty wystawały czubki stóp boga wykonane z kości słoniowej[17].
Z posągu Artemidy zachowały się pozostałości głowy z kości słoniowej ze złotym diademem i złotymi kolczykami, fragmenty ramienia i palców stopy z kości słoniowej[17]. Pozostałości posągu Leto to zniszczona głowa z kości słoniowej ze złotym diademem[17]. Z ozdób posągów zachowały się m.in. złote bransolety i złote naszyjniki z koralików w kształcie głowy lwa oraz fragmenty złotych szat[17].
- przegląd technik zdobniczych
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
