Alkoholizm – termin wieloznaczny, w wąskim znaczeniu jest to choroba alkoholowa czyli uzależnienie od alkoholu etylowego, a w szerokim znaczeniu są to następstwa nadmiernego używania alkoholu, nie tylko zdrowotne, lecz również społeczne (jako patologia – pijaństwo) i inne[1][2].
_pl.svg)
Nadużywanie alkoholu może prowadzić do uszkodzeń wszystkich narządów, jednak najbardziej dotyka mózgu, serca, wątroby, trzustki i układu odpornościowego[3][4]. Alkoholizm może prowadzić do chorób psychicznych, majaczenia alkoholowego, zespołu Korsakowa, a także arytmii serca[3][4][5]. Picie alkoholu podczas ciąży może powodować alkoholowy zespół płodowy[6]. Kobiety są narażone na szkodliwe skutki działania alkoholu bardziej od mężczyzn, przede wszystkim z powodu mniejszej masy ciała, słabszego metabolizmu alkoholu i większego udziału tłuszczu w masie ciała[7]. U niektórych osób intensywne nadużywanie alkoholu prowadzi finalnie do upośledzeń umysłowych i demencji na tle alkoholowym.
Oddziaływanie środowiska i predyspozycje genetyczne są dwoma podstawowymi czynnikami ryzyka choroby alkoholowej i każdy z nich jest odpowiedzialny za około połowę ryzyka[3]. Stres i związane z nim choroby, takie jak zaburzenia lękowe, również mają wpływ na powstawanie zaburzeń na tle alkoholowym – osoby w sytuacjach stresowych statystycznie częściej sięgają po alkohol, którego otępienny efekt pomaga im w radzeniu sobie z dysforią[8].
Wśród osób mających rodzica lub rodzeństwo dotknięte chorobą alkoholową, prawdopodobieństwo zapadnięcia na nią jest trzy do czterech razy większe niż w ogóle populacji. Mimo tego mniejszość takich osób zostaje alkoholikami[3]. Wśród środowiskowych czynników ryzyka choroby alkoholowej można wyróżnić społeczne, kulturowe i behawioralne bodźce[9]. Wysoki poziom stresu i lęku oraz niski koszt i łatwa dostępność alkoholu zwiększają ryzyko zapadnięcia na chorobę alkoholową[3][8]. Niektóre osoby kontynuują picie, żeby zapobiec lub złagodzić objawy odstawieńcze[3]. Osoba chora, która przestanie pić alkohol, może odczuwać objawy odstawieńcze o niskiej intensywności nawet przez wiele miesięcy[3]. Z medycznego punktu widzenia, choroba alkoholowa jest chorobą zarówno psychiczną jak i fizyczną[10][11], zazwyczaj diagnozowaną przy użyciu kwestionariuszy medycznych[3][12]. Dodatkowe informacje zebrane po przeanalizowaniu kwestionariuszy pomagają w potwierdzeniu diagnozy[3].
Prewencja alkoholizmu polega na działaniach mających na celu zmniejszenie stresu i lęku osób narażonych[3][8], regulowaniu i ograniczaniu sprzedaży alkoholu (w szczególności młodocianym), opodatkowaniu alkoholu (w celu uzyskania bariery cenowej) oraz działaniach edukacyjnych i leczniczych[13].
Istnieje parę form leczenia alkoholizmu[14]. Z powodu problemów medycznych, które mogą wystąpić podczas odstawiania alkoholu, powinno ono przebiegać w kontrolowany sposób[14]. Jedna z popularnych metod stosowanych w celu łagodzenia nieprzyjemnych skutków zespołu abstynencyjnego polega na przyjmowaniu przez uzależnionego leków benzodiazepinowych, takich jak Diazepam[14]. Leki te mogą być przyjmowane zarówno podczas przebywania w ośrodku terapii uzależnień, jak i indywidualnie[14]. Leki Akamprozat, Disulfiram lub Naltrekson również mogą być wykorzystywane w celu przeciwdziałania dalszemu piciu[15]. Choroby psychiczne lub inne uzależnienia mogą komplikować leczenie alkoholizmu[16]. Różne formy psychoterapii takie jak indywidualna, grupowa, czy grupy wsparcia są stosowane, by powstrzymać osobę uzależnioną od powrotu do alkoholizmu[17][18]. Jedna z takich grup wsparcia to Anonimowi Alkoholicy[19].
Wg szacunków Światowej Organizacji Zdrowia, w 2016 roku było na świecie ok. 380 milionów alkoholików, co stanowi 5,1% populacji powyżej 15 roku życia[7][20]. Wg szacunków PARPA, w 2020 8% konsumentów alkoholu w Polsce piło go codziennie lub prawie codziennie[21]. Alkoholizm jest najbardziej powszechny wśród mężczyzn i młodych osób[3]. Na świecie, alkoholizm jest najmniej rozpowszechniony w Afryce (1,1% dorosłej populacji), a najbardziej w Europie Wschodniej (11%)[3]. 139 000 osób umarło z powodu alkoholizmu w 2013, co stanowi 24% wzrost w porównaniu do 112 000 zgonów w 1990[22]. Uważa się, że nadużywanie alkoholu jest bezpośrednią przyczyną 5,9% wszystkich zgonów[23]. Alkoholizm skraca oczekiwaną długość życia o około 10 lat[24]. W języku polskim istnieje wiele obelżywych lub nieformalnych określeń na osobę nadużywającą alkoholu, np. pijak, moczymorda, żul[25]. W 1979 Światowa Organizacja Zdrowia zarekomendowała używanie określenia Zespół zależności alkoholowej zamiast określenia Alkoholizm[26].
Charakterystyka
Legenda:
pow. 19 litrów
15 litrów
10 litrów
5 litrów
pon. 0,2 litra
brak danych
Spożywanie zazwyczaj w dużych dawkach alkoholu przez alkoholika jest spowodowane przymusem o charakterze psychicznym i somatycznym, nie podlega jego woli, jednak możliwe jest jego powstrzymanie i utrzymanie abstynencji. Mechanizm powstawania uzależnienia nie jest do końca wyjaśniony, ale ma bezpośredni związek z ciągłym lub cyklicznym nadużywaniem alkoholu. Rodzaj napoju alkoholowego nie ma znaczenia – człowiek nie uzależnia się od konkretnego piwa, wina, wódki, whisky czy koniaku, ale od zawartego w tych napojach alkoholu.
Epidemiologia w Polsce
>12%
10-12%
8-10%
6-8%
4-6%
2-4%
0-2%
>12%
10-12%
8-10%
6-8%
4-6%
2-4%
0-2%
Alkoholizm jest jednym z głównych problemów zdrowotnych w Polsce[28]. W 2016 roku liczbę osób w wieku powyżej 15 lat uzależnionych od alkoholu w Polsce szacowano na ok. 2,2%[29].
Istotnym czynnikiem, który może przyczyniać się do rozwoju alkoholizmu w Polsce, jest wysoka konsumpcja piwa. Na rynku alkoholi piwo jest najbardziej przystępnym ekonomicznie towarem dla konsumentów, stanowiąc w I półroczu 2024 roku 55% całego spożycia alkoholu w Polsce[30]. Dane Nielsena z 2024 roku obrazują skalę popularności piwa na rynku alkoholi. Polacy dziennie kupują średnio 16 mln sztuk piwa w opakowaniach o pojemności 0,5 litra. Z kolei sprzedaż napojów spirytusowych w małych formatach (poniżej 300 ml) wynosi 1,4 miliona sztuk dziennie[31].
Według danych udostępnionych przez Centrum Monitorowania Rynku, sprzedaż piwa w godzinach porannych (od 5:00 do 12:00) jest ponad sześciokrotnie wyższa niż alkoholi w małych opakowaniach. W tym czasie Polacy nabywają niemal 2,6 miliona sztuk piwa, z czego ponad 402 tysiące stanowią piwa mocne. Około 30% puszek piwa sprzedawanych przed południem to piwa typu „strong”. W analogicznym okresie, sprzedaż napojów spirytusowych w małych formatach tzw. „małpek” wynosi około 410 tysięcy sztuk[30].
Z danych Nielsena wynika, że Polacy w 2023 roku wydali ok. 23 mld zł na zakup piwa i ok. 17 mld złotych na zakup wódki[32].
Zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, reklamy napojów alkoholowych są zabronione na terenie Polski[33]. Wyjątek od tej zasady stanowi jedynie piwo. Zdaniem dziennika Rzeczpospolita reklamowanie piwa jako symbol zabawy i relaksu wpływa na jego pozytywne postrzeganie przez społeczeństwo. Z tego powodu część Polaków żywi nieprawdziwe przeświadczenie, że piwo to nie alkohol[34]. Na dużą popularność tego napoju alkoholowego wpływają takie czynniki jak cena oraz promocja[34].
Eksperci wykazali, że w Polsce inicjacja alkoholowa rozpoczyna się najczęściej od piwa. 8 na 10 niepełnoletnich w Polsce ma za sobą inicjację alkoholową. 78% z nich sięga po piwo[35].
Objawy uzależnienia
Aby móc mówić o uzależnieniu od alkoholu, muszą wystąpić minimum trzy z następujących objawów:
- silna, natrętna potrzeba spożywania alkoholu (głód alkoholowy)
- upośledzona zdolność kontrolowania picia alkoholu – trudności w unikaniu rozpoczęcia picia, trudności w zakończeniu picia albo problemy z kontrolowaniem picia do wcześniej założonego poziomu
- picie alkoholu w celu złagodzenia albo zapobieżenia alkoholowemu zespołowi abstynencyjnemu oraz subiektywne poczucie skuteczności takiego postępowania
- objawy abstynencyjne – drżenia mięśniowe, nadciśnienie tętnicze, tachykardia, nudności, wymioty, biegunki, bezsenność i inne zaburzenia snu, rozszerzenie źrenic, wysuszenie śluzówek, wzmożona potliwość, padaczka, nastrój drażliwy lub obniżony, lęk
- zmieniona, najczęściej zwiększona, tolerancja alkoholu – ta sama dawka alkoholu nie przynosi oczekiwanego efektu, potrzeba spożywania większych dawek alkoholu dla wywołania oczekiwanego efektu
- zawężenie repertuaru zachowań związanych z piciem alkoholu do 1–2 wzorców
- postępujące zaniedbywanie alternatywnych do picia przyjemności, zachowań i zainteresowań
- picie alkoholu mimo oczywistej wiedzy o jego szczególnej szkodliwości dla zdrowia pijącego
Powikłania spowodowane nadużywaniem alkoholu
- marskość wątroby
- zapalenie żołądka
- niedożywienie i wyniszczenie
- polineuropatia i miopatia
- zaburzenia psychiczne: majaczenie, halucynoza, zespół Korsakowa, encefalopatia Wernickego[36]
- śmierć (śmiertelna dawka alkoholu u dorosłych to 5–8 g na 1 kg masy ciała, u dzieci 3 g/kg masy ciała[37])
Współwystępowanie z innymi problemami i skutki
Poniżej znajdują się problemy, z jakimi spotykają się alkoholicy. Obok podany jest procent alkoholików, których dotyczy dany problem (na podstawie badania Programu Aktywizacji Placówek Odwykowych[38]):
- zaburzenia życia rodzinnego – 94%
- problemy w kontaktach z ludźmi – 84%
- problemy finansowe – 82%
- przemoc wobec bliskich – 57%
- problemy z prawem (karalność) – 51%
Alkoholizm zwiększa przestępczość, sprzyja szerzeniu się chorób wenerycznych i ujemnie wpływa na potomstwo. Nadużywanie alkoholu jest powodem powstawania problemów w rodzinach oraz ich rozpadu[39].
Pojęcie alkoholizmu
Pojęcie alcoholismus chronicum wprowadził Magnus Huss w roku 1849.
W 1960 r. Elvin Morton Jellinek opublikował pracę pt. Koncepcja alkoholizmu jako choroby. E.M. Jellinek pierwszy przedstawił, w jaki sposób dochodzi do powstawania i pogłębiania się uzależnienia od alkoholu, podzielił proces powstawania choroby na fazy. Autor wyróżnia następujące stadia choroby alkoholowej:
- faza wstępna prealkoholowa – trwa od kilku miesięcy do kilku lat, zaczyna się od konwencjonalnego stylu picia – człowiek odkrywa, że picie alkoholu nie tylko daje przyjemne doznania, ale także łagodzi przykre stany emocjonalne; wzrasta tolerancja na alkohol
- faza ostrzegawcza – zaczyna się w momencie pojawienia się luk pamięciowych – palimpsestów
- faza krytyczna – rozpoczyna się od utraty kontroli nad piciem
- faza przewlekła – zaczyna się wraz z wystąpieniem wielodniowych ciągów
Autor podkreślał, iż zatrzymanie choroby jest możliwe na każdym etapie i w każdej fazie. Od czasu dzieła Jellinka pojawiły się inne typologie alkoholizmu.
W 1983 George Villant opublikował książkę pod tytułem Naturalna historia alkoholizmu, w której zaprezentował rezultaty kilku badań potwierdzających i pogłębiających pojęcie alkoholizmu jako choroby. Podsumowując swoje badania, autor stwierdził, że alkoholizm ma charakter postępujący, jego objawy występują jednak w innej kolejności niż przedstawił to Jellinek. Villant podał dwie możliwości zakończenia rozwoju choroby alkoholowej: osoby nią dotknięte podejmują abstynencję albo czeka je śmierć. Jak wynika z danych, nieliczna grupa zdołała powrócić do picia niepatologicznego, czy też powstrzymać proces uzależnienia. Jednak w trakcie kontynuowania badań zaobserwowano, iż grupa ta systematycznie malała.
Bardzo użyteczna jest klasyfikacja alkoholizmu opracowana przez Komitet Ekspertów dla Spraw Alkoholizmu Światowej Organizacji Zdrowia. Klasyfikacja ta znajduje się w VIII Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn zgonów obowiązującej w Polsce od 1 stycznia 1970 r. Przedstawia się ona następująco:
- Epizodyczne picie nadmierne
- Picie nadmierne nieregularne, okresy nadmiernego picia stosunkowo krótkie, oddzielone dłuższymi przerwami. Grupa pijących tego typu obejmuje pewną liczbę osób z nieprawidłowymi cechami osobowości, które przejawiają się w stanach upicia.
- Nawykowe picie nadmierne
- Ciągłe picie nadmierne. Pijący nadmiernie, systematycznie i regularnie. W fazie tej nie występuje jeszcze „utrata kontroli”.
- Nałóg alkoholowy
- Toksykomania alkoholowa. Stan psychicznego i somatycznego uzależnienia od alkoholu, w którym występuje z początku zwiększenie się tolerancji alkoholu oraz pojawiają się psychiczne i fizyczne objawy odstawienia (alkoholowy zespół abstynencyjny). Dla fazy tej szczególnie charakterystyczna jest utrata kontroli picia, tj. niemożność powstrzymania się od kontynuowania picia, a w fazie nałogu dalej posuniętego – zmniejszenie się tolerancji alkoholu. W fazie najdalej zaawansowanego alkoholizmu najczęściej występują różnego rodzaju powikłania psychiczne o charakterze psychotycznym i najwyraźniej zaznaczają się fizyczne, psychiczne i socjalne skutki przewlekłej intoksykacji alkoholowej. Do tego punktu należy zaliczyć większość przypadków określanych jako alkoholizm przewlekły.
- Alkoholizm inny i nieokreślony
- Do tej grupy zalicza się alkoholizm, którego z różnych powodów (np. brak wiarygodnych danych) nie można zaklasyfikować do jednej z wyżej wymienionych grup alkoholizmu. Można tu zaliczyć także niektóre przypadki picia „na tle patologicznym”, tj. towarzyszącego innym zaburzeniom psychicznym, gdy alkoholizm taki nie wysuwa się na pierwszy plan, a jego formy nie można zaklasyfikować do jednej z poprzednich trzech grup.
Prawo
Uznając życie obywateli w trzeźwości za niezbędny warunek moralnego i materialnego dobra Narodu, Sejm PRL przyjął dnia 28 października 1982 ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2023 r. poz. 2151), która zezwala sądowi zobowiązać chorego do leczenia w zakładzie odwykowym lub poradni[36].
Leczenie
Terapia psychologiczna
- Osoba uzależniona może skorzystać z pomocy:
- profesjonalnych Ośrodków Terapii Uzależnień i Współuzależnienia
- samopomocowych grup Wspólnoty Anonimowych Alkoholików
- Klubów Abstynenta
Terapie grupowe lub indywidualne – polegają głównie na zdobywaniu i pogłębianiu wiedzy z zakresu alkoholizmu, co umożliwia choremu przyznanie się (przed samym sobą) oraz akceptację siebie jako alkoholika. Zajęcia terapeutyczne pomagają w przebudowie stylu życia na abstynencki, który umożliwia długotrwałą abstynencję, uczą rozpoznawania i radzenia sobie z głodem alkoholowym, a także zapobiegania występowaniu nawrotów choroby.
- Wspólnota Anonimowych Alkoholików
- Nie oferuje leczenia, ani profesjonalnej lekarskiej pomocy. Proponuje program 12 kroków oraz dzielenie się siłą, nadzieją i swoimi doświadczeniami w drodze do trzeźwości na mitingach AA. W AA nie jest wymagana abstynencja – jedynym warunkiem przynależności do wspólnoty jest pragnienie zaprzestania picia.
- Kluby Abstynenta
- Są miejscem spotkań osób niepijących (także osób nieuzależnionych). Abstynenci stawiają sobie za cel propagowanie poprzez swoją postawę – trzeźwego modelu życia.
- Publiczne i niepubliczne Ośrodki Terapii Uzależnień
- Oferują profesjonalną psychoterapię uzależnienia, prowadzoną przez specjalistów certyfikowanych przez Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Pracują w trybie ambulatoryjnym (poradnie) i stacjonarnym (tzw. całodobowe lub zamknięte).
Proces zdrowienia z choroby alkoholowej jest bardzo trudny i skomplikowany, uzależniony przede wszystkim od chęci i dobrej woli zainteresowanego. Około 70% pacjentów po terapiach nie osiąga trwałych efektów.
Z badań przeprowadzonych przez Millera i Hestera wynika, że 1/3 pacjentów osiąga, po odbyciu leczenia, trwałą abstynencję, a 1/3 poprawę funkcjonowania bez utrzymywania całkowitej abstynencji. Zdaniem innych badaczy 2/3 osób leczonych z powodu alkoholizmu uzyskuje poprawę, aczkolwiek wymiar sukcesu zależy od przyjętego kryterium. Jeszcze inne badania wykazały, że 70% wszystkich leczących się, bardzo wyraźnie ograniczyło liczbę dni picia alkoholu oraz osiągnęło ogólną poprawę stanu zdrowia[40].
Leczenie farmakologiczne
Lekami stosowanymi w przypadku uzależnienia od alkoholu są[41]:
- disulfiram – inhibitor dehydrogenazy aldehydowej – wywołuje kumulację aldehydu octowego w organizmie po spożyciu alkoholu i związane z tym objawy, takie jak niedociśnienie, nudności, wymioty, zaczerwienienie twarzy i tachykardia[42]; zmniejsza spożycie alkoholu, ale nie pomaga w abstynencji; nie zostały przeprowadzone badania z randomizacją dotyczące jego skuteczności, choć pewna metaanaliza wykazała jego wysoką skuteczność i bezpieczeństwo stosowania[42]
- akamprozat – bloker receptorów kwasu glutaminowego, podobny w działaniu do homotauryny (analogu GABA) i kwasu homocysteinowego[43] – zmniejsza częstość picia i wspomaga abstynencję, ponadto wykazuje właściwości neuroochronne – zmniejsza neurotoksyczność wywołaną przez anoksję w udarze mózgu
- naltrekson – antagonista receptorów opioidowych – zmniejsza głód alkoholowy; podczas jego stosowania należy monitorować funkcje wątroby pacjenta ze względu na ryzyko jej uszkodzenia
- nalmefen – działanie podobne do naltreksonu, jednak wykazuje dłuższy okres półtrwania, większą biodostępność przy podaniu doustnym oraz nie stwierdzono toksycznego działania na wątrobę niezależnie od dawki
- baklofen – agonista receptora GABAB – w ślad za studium przypadku skutków eksperymentu na sobie samym przeprowadzonego przez Oliviera Ameisena[44], trwają badania nad stosowaniem baklofenu w leczeniu alkoholizmu[45][46]; 17 kwietnia 2018 komisja francuskiej państwowej agencji ANSM wydała opinię o niekorzystnej relacji ryzyka do korzyści terapeutycznej przy stosowaniu baklofenu w leczeniu alkoholizmu[47]
W 2012 przeprowadzono metaanalizę kilku eksperymentów polegających na podaniu osobom chorym na chorobę alkoholową jednorazowej dawki LSD w kontekście trwającej jednocześnie innej terapii. Wyniki wskazują na istotną statystycznie skuteczność tego działania, powodującego w rezultacie zmniejszenie stopnia nadużywania alkoholu. Efekt ten utrzymuje się przez 3 do 6 miesięcy[48][49].
Syndrom odstawienia
Próbom leczenia nałogu może towarzyszyć tzw. syndrom odstawienia (nazywany również alkoholowym zespołem abstynencyjnym). Prowadzi on do somatycznych i psychicznych zaburzeń wynikających z zaprzestaniem dostarczania alkoholu do organizmu.
Najpopularniejsze objawy to:
- bóle i zawroty głowy
- powracające stany niepokoju
- mdłości i wymioty
- napady padaczki
- majaczenie alkoholowe (nazywane również delirium)
Symptomy mogą występować nawet po jednorazowym spożyciu alkoholu. Wynikają one z przyzwyczajenia mózgu do obecności toksyn stymulujących. Objawy mogą się nasilać po przerwaniu regularnego spożywania alkoholu (ciąg alkoholowy). Mogą występować wówczas drżenia i majaki. Wśród osób uzależnionych, delirium i padaczka występują średnio u 2% osób i mogą występować przy każdej próbie porzucenia nałogu[50].
Profilaktyka za pomocą testu przesiewowego
Najpowszechniej używanym na świecie narzędziem stosowanym w badaniach przesiewowych w zakresie alkoholu jest Alcohol Use Disorders Identification Test. Obecnie jest dostępny w około 40 językach. AUDIT zapewnia ramy dla interwencji, stanowiące pomoc osobom spożywającym niezdrowe alkohole, sprzyja ograniczaniu lub zaprzestaniu spożywania alkoholu, a tym samym unikania szkodliwych konsekwencji z nim związanych. Pomaga również w identyfikacji uzależnienia od alkoholu i określonych skutków szkodliwego picia[51].
Klasyfikacja DSM-IV
| kod DSM-IV | nazwa choroby |
|---|---|
| 303.90 | Uzależnienie od alkoholu |
| 305.00 | Nadużywanie alkoholu |
| 303.00 | Zatrucie alkoholem |
| 291.81 | Zespół odstawienia alkoholu |
| 291.9 | Zaburzenia związane z alkoholem niewyspecyfikowane gdzie indziej |
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
