Chmielnik (województwo świętokrzyskie)

Chmielnik – miasto w powiecie kieleckim, w województwie świętokrzyskim^[3][4]. Leży na skrzyżowaniu drogi krajowej nr 73 (Wiśniówka – Jasło), drogi krajowej nr 78 (Chałupki – Chmielnik) oraz drogi wojewódzkiej nr 765 (Chmielnik – Osiek), nad rzeką Wschodnią (prawy dopływ Czarnej Staszowskiej), na pograniczu Niecki Połanieckiej i Pogórza Szydłowskiego. Jest siedzibą miejsko-wiejskiej gminy Chmielnik. Ośrodek handlowo-usługowy. Przemysł materiałów budowlanych i spożywczy. Stacja kolejowa. Zachowany szesnastowieczny układ urbanistyczny, wytyczony przez czworoboczny rynek i sieć prostopadłych ulic.

Ten artykuł dotyczy miasta w województwie świętokrzyskim. Zobacz też: Chmielnik.

Chmielnik

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Chmielnik
Herb
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	kielecki
Gmina	Chmielnik
Prawa miejskie	1551
Burmistrz	Paweł Wójcik
Powierzchnia	7,8 km²
Wysokość	240 m n.p.m.
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	3577[1] 454,7 os./km²
Strefa numeracyjna	41[1]
Kod pocztowy	26-020[2]
Tablice rejestracyjne	TKI
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Chmielnik
Położenie na mapie Polski Chmielnik
50°36′42″N 20°44′59″E
TERC (TERYT)	2604044
SIMC	0946906[3]
Urząd miejski pl. Kościuszki 7 26-020 Chmielnik
Strona internetowa

Od połowy XVI w. do 1689 był jednym z ważniejszych centrów polskiego kalwinizmu. Miasto prywatne Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie szydłowskim, obwodzie stopnickim województwa krakowskiego^[5].

W latach 1956–1961 miasto było siedzibą powiatu chmielnickiego. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. kieleckiego.

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2010 miasto zajmowało powierzchnię 7,8 km²^[6] i liczyło 3891 mieszkańców, z czego liczba mężczyzn wynosiła 1863 osób (47,9%), zaś kobiet – 2028 (52,1%)^[7]. Gęstość zaludnienia wynosiła 499 osób/km².

• Piramida wieku mieszkańców Chmielnika w 2014 roku^[1].

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Historia

Widok ogólny przed 1920

Pierwsze wzmianki pochodzą z 1241, kiedy to miała miejsce bitwa pod Chmielnikiem z wojskami mongolskimi. Przy trasie na Szydłów znajduje się pamiątkowy obelisk. Początkowo osada będąca własnością książęcą (kasztelania sandomierska), w XIII w. stała się własnością Odrowążów.

Najstarszym zabytkiem Chmielnika jest kościół pw. św. Trójcy z cmentarzem przykościelnym założonym ok. 1356. Obecnie oglądać można jedynie prezbiterium (początki XIV w.) kościoła zniszczonego w okresie reformacji.

W czasach najazdów tatarskich Chmielnik był własnością Oleśnickich. Ich staraniom Chmielnik zawdzięcza prawa miejskie nadane przez króla Zygmunta Augusta w 1551. Około 1558 ówczesny właściciel miasta Jan Oleśnicki zamienił kościół na zbór kalwiński, zapoczątkowując protestancki epizod miasta. Ostatni proboszcz katolicki został wygnany z miasta około 1562. Nowe miasto Chmielnik usytuowano na wschód od istniejącej wsi o tej samej nazwie (obecnie Przededworze). Pod koniec lat 60. XVI wieku miejscowość stała się centrum braci polskich, którzy mieli tutaj własną szkołę i odbywali synody (ostatni w 1592).

W 1580 król Stefan Batory nadał przywilej organizowania kolejnych jarmarków. Około 1592 właściciele miasteczka przeszli na kalwinizm i przekazali budynek zboru swoim współwyznawcom, ale bracia polscy pozostali w miasteczku, jeszcze około 1610 roku synody kalwińskie upominały właścicieli, by nie pozwalali arianom na własne nabożeństwa. Staraniem pastora Franciszka Płachty Secemińskiego większość mieszkańców przeszła na kalwinizm.

W 1630 Chmielnik przeszedł na własność kalwińskiej rodziny Gołuchowskich. Wybudowany w latach 1634–1636 nowy, obszerny i murowany zbór został spalony w okresie potopu szwedzkiego, ale staraniem rodziny Gołuchowskich został odbudowany. W Chmielniku odbywały się w synody kalwińskie, działała też szkoła na bardzo dobrym poziomie.

Zbór kalwiński istniał do roku 1689 kiedy to, po procesie wytoczonym kalwinistom, zamknięto go i szkołę, a budynek kościoła przekazano kościołowi katolickiemu. Choć kalwiniści są notowani w mieście przez jeszcze 30 lat, po zamknięciu zboru miasteczko podupadło.

XVII wieku sięga historia społeczności żydowskiej Chmielnika, w którym, na podstawie przywileju wydanego przez Krzysztofa Gołuchowskiego, zaczęli osiedlać się Żydzi sefardyjscy wygnani z Hiszpanii. Synagoga została wzniesiona w XVIII w. Zajęcie przez Żydów opuszczonych domów i sklepów wygnanych chmielnickich arian (1658) przyczyniło się do dalszego rozwoju ekonomicznego gminy żydowskiej.

Chmielnik był również miastem królewskim. Według księdza Jana Wiśniewskiego (1774) miasto zostało przekazane w darze od Rzeczypospolitej Stanisławowi Augustowi. Król ofiarował je wkrótce księciu Józefowi Poniatowskiemu (bratanek króla, znany z zamiłowania do kart), który w potrzebie finansowej sprzedał Chmielnik wojewodzie inowrocławskiemu – Andrzejowi Moszczeńskiemu. Według najnowszych badań historycznych epizod z podarowaniem miasta Poniatowskiemu nie ma potwierdzenia w źródłach historycznych. Nowy właściciel dokończył rozpoczętą przez Jerzego Ożarowskiego w 1730 trwającą 50 lat budowę nowego kościoła. W 1787 właścicielami Chmielnika zostali Chłapowscy.

Po III rozbiorze Polski (1795) miasto należało do Austrii (prowincja Nowa Galicja). W latach 1809–1815 w Księstwie Warszawskim, następnie w Królestwie Polskim.

W 1829 ostatni z Chłapowskich – Dezydery sprzedał Chmielnik Kazimierzowi Tańskiemu. Własnością tej rodziny majątek ziemski pozostał do 1945.

W dniu 20 stycznia 1864 miała w Chmielniku miejsce potyczka Powstania Styczniowego. Powstańcami dowodził major Rumowski (Wagner)^[8].

W 1922 w Chmielniku powstał Bank Kupiecki, którego prezesem został handlowiec Herman Leszman^[9].

13 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały 52 Armii I Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Fakt ten upamiętniał Pomnik Wdzięczności postawiony na rynku miasta^[10]. W 1991 zmieniono nazwę ulicy Obronców Stalingradu na ulicę Wincentego Witosa^[11].

Nowy cmentarz żydowski – brama wejściowa

Kościół pw. Świętej Trójcy

Synagoga, obecnie Ośrodek Edukacyjno-Muzealny „Świętokrzyski Sztetl”

Zabytki

Zabytki wpisane do rejestru zabytków nieruchomych^[12]:

• kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP wraz z dzwonnicą i cmentarzem kościelnym (nr rej.: A.273/1-3 z 7.11.1947, z 2.10.1956 i z 21.02.1966),
• kościół filialny pw. Świętej Trójcy z końca XVI w., przebudowany w połowie XVII w. (nr rej.: 239 z 2.10.1956 oraz 118 z 21.02.1966),
• synagoga, ul. Wspólna 14, z 1630 r., przebudowana w 1942 r. (nr rej.: A.275 z 8.02.1958 i z 21.02.1966),
• kamienica, ul. Jana Pawła II 4, z II połowy XIX w. (nr rej.: A.276 z 6.08.1991),
• dom, ul. Konopnickiej 5, z 1901 r. (nr rej.: A.277 z 5.08.1991),
• kamienica, pl. Kościuszki 8, z I połowy XIX w. (nr rej.: A.278 z 10.05.1991),
• willa, ul. Polna 9, z 1928 r. (nr rej.: A.279 z 16.07.1991),
• kamienica, Rynek 1, z II połowy XIX w. (nr rej.: A.280 z 8.05.1991),
• kamienica, Rynek 3, z I połowy XIX w. (nr rej.: A.281 z 4.04.1991),
• kamienica, Rynek 4, z I połowy XIX w. (nr rej.: A.282 z 4.04.1991),
• kamienica, Rynek 9, z II połowy XIX w. (nr rej.: A.283 z 10.05.1991),
• kamienica, Rynek 11 i 12 / ul. Wolności 2, z I połowy XIX w. (nr rej.: A.284 z 10.05.1991),
• kamienica, Rynek 13a i 13b, z II połowy XIX w. (nr rej.: A.285 z 10.05.1991),
• kamienica, Rynek 14 i 15, z I połowy XIX w. (nr rej.: A.286 z 10.05.1991),
• kamienica, Rynek 16, z II połowy XIX w. (nr rej.: A.287 z 8.05.1991),
• dawny zajazd, Rynek 26, z I połowy XIX w. (nr rej.: A.288 z 8.05.1991),
• kamienica, ul. Sienkiewicza 3, z końca XIX w. (nr rej.: A.8289 z 8.05.1991),
• dom, ul. 13 Stycznia 12, z II połowy XIX w. (nr rej.: A.290 z 16.07.1991),
• zespół willowy, ul. 13 Stycznia 43 (willa, dwie oficyny i ogród) z 1900 r. (nr rej.: A.291 z 18.07.1991),
• dom, ul. Szydłowska 10, z 1888 r. (nr rej.: A.292 z 17.07.1991),
• dawny hotel, ul. Szydłowska 27/29, z końca XIX w. (nr rej.: A.293 z 16.07.1991),
• kamienica, ul. Wolności 8, z II połowy XIX w. (nr rej.: A.294 z 10.05.1991).

Osiedla

Chmielnik dzieli się na cztery osiedla – Słoneczne, Sady, ulicę Piastów (kiedyś osiedle „22 Lipca”) oraz Dygasińskiego. W obecnej chwili powstaje kolejne osiedle o nazwie „Za kościółkiem”, znajdujące się w północno-zachodniej części miasta.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Chmielnik (Sala Królestwa ul Mickiewicza 2)^[13].

Sport

W mieście działa klub piłki nożnej, Zenit Chmielnik, założony w 1946 roku^[14].

Burmistrzowie Chmielnika

• Marian Stradomski (1990-1993)
• Jarosław Zatorski (1993-2014)
• Paweł Wójcik (2014-nadal)^[15]

Zobacz też

• Chmielnik Buski (stacja wąskotorowa)
• Stary cmentarz żydowski w Chmielniku
• Nowy cmentarz żydowski w Chmielniku

Przypisy

1. Chmielnik w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 142 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
3. GUS. Wyszukiwarka TERYT.
4. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
5. Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 65.
6. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r., GUS, 10 sierpnia 2011, s. 143, ISSN 1505-5507.
7. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2010 r., GUS, 10 czerwca 2011, s. 96, ISSN 1734-6118.
8. ZielińskiZ. Stanisław ZielińskiZ., Spis chronologiczny i alfabetyczny bitew i potyczek 1863-1864, Stanisław Zieliński, 1913 [dostęp 2018-05-31]. Brak numerów stron w książce
9. Praca zbiorowa, Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia, Kielce 2004, s. 232.
10. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 317.
11. Kolus 2011 ↓, s. 39.
12. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024, s. 24–25 [dostęp 2015-11-04].
13. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-08].
14. Zenit Chmielnik – podsumowanie. Kielecka Piłka. [dostęp 2019-08-25].
15. 30 lat samorządu. Zobacz kto rządził miastem i gminą Chmielnik od 1990 roku. Co dziś robią byli burmistrzowie? [ZDJĘCIA] | Echo Dnia Świętokrzyskie

+48

Bibliografia

• Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia. Kielce 2004.
• RomualdR. Sadowski RomualdR., In memoria posteri – Powstanie Styczniowe na ziemi pierzchnickiej, Pierzchnica: RS, 2017, ISBN 978-83-947408-0-1, OCLC 989767577. Brak numerów stron w książce
• Marian Kolus: Miejsca upamiętniające działalność Batalionów Chłopskich w latach 1940-1945 na terenie województwa świętokrzyskiego. Kielce: 2011. ISBN 978-83-88161-39-1.

Linki zewnętrzne

• Strona miasta i gminy
• Beata Piotrowska: Miasto i gmina Chmielnik w publikacjach. Bibliografia. Kielce: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach, 2006. Brak numerów stron w książce
• Historia Żydów w Chmielniku na portalu Wirtualny Sztetl
• Chmielnik (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 588.

Kontrola autorytatywna (miasto):

• GND: 4476942-8
• J9U: 987007475480605171