ਗੌਟਫ਼ਰੀਡ ਲਾਇਬਨਿਜ਼

ਗੌਟਫ਼ਰੀਡ ਵਿਲਹੈਲਮ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ (Godefroi Guillaume Leibnitz,^[4] /ˈlaɪbnɪts/;^[5] ਜਰਮਨ: [ˈɡɔtfʁiːt ˈvɪlhɛlm fɔn ˈlaɪbnɪts]^[6] or [ˈlaɪpnɪts];^[7] 1 ਜੁਲਾਈ 1646 – 14 ਨਵੰਬਰ 1716) ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਬਹੁਵਿਦ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੀ। ਉਹ ਗਣਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਨੇ ਇਸਹਾਕ ਨਿਊਟਨ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਕੈਲਕੂਲਸ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਦੀ ਨੋਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਗੌਟਫ਼ਰੀਡ ਵਿਲ ਹੈਲਮ ਲਾਇਬਨਿਜ਼
Portrait by Christoph Bernhard Francke
ਜਨਮ	ਜੁਲਾਈ 1646 Leipzig, Electorate of Saxony, Holy Roman Empire
ਮੌਤ	14 ਨਵੰਬਰ 1716(1716-11-14) (ਉਮਰ 70) Hanover, Electorate of Hanover, Holy Roman Empire
ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ	ਜਰਮਨ
ਬੱਚੇ	ਕੋਈ ਨਹੀਂ
ਕਾਲ	17ਵੀਂ-/18ਵੀਂ-ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਰਸ਼ਨ
ਖੇਤਰ	ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ
ਸਕੂਲ	ਤਰਕਵਾਦ
ਮੁੱਖ ਰੁਚੀਆਂ	ਗਣਿਤ, ਮੈਟਾਫਿਜ਼ਿਕਸ, ਤਰਕ, ਥੀਓਡਾਈਸੀ, ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਭਾਸ਼ਾ
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ	ਕੈਲਕੂਲਸ ਮੋਨਾਡ ਸਾਰੇ ਸੰਭਵ ਜਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਹਤਰੀਨ π ਦਾ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਸੂਤਰ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਹਾਰਮੋਨਿਕ ਤਿਕੋਣ ਨਿਰਧਾਰਕਾਂ ਦਾ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਸੂਤਰ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਅਖੰਡ ਨਿਯਮ Principle of sufficient reason Diagrammatic reasoning Notation for differentiation Proof of Fermat's little theorem ਗਤੀਆਤਮਿਕ ਊਰਜਾ Entscheidungsproblem AST Law of Continuity Transcendental Law of Homogeneity Characteristica universalis Ars combinatoria Calculus ratiocinator Universalwissenschaft[1]
ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਾਈਬਲ, ਪਲੈਟੋ, ਅਰਸਤੂ, ਪਲੋਟਾਈਨਸ, ਆਗਸਤੀਨ ਦਾ ਹਿੱਪੋ ਦੇ, Scholasticism, ਥਾਮਸ ਅਕਵਾਈਨਸ, Nicholas of Cusa, Suárez, Giordano Bruno, Descartes, Hobbes, Pico della Mirandola, Jakob Thomasius, Gassendi, Malebranche, Spinoza, Bossuet, Pascal, Huygens, J. Bernoulli, Weigel, Thomasius, G. Wagner, Steno, Llull,[2] Confucius
ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ C. Wolff, Tetens, Maupertuis, Vico, Platner, Boscovich, Bonnet, Diderot, Hume, Husserl, Kant, G. Wagner, Bonald, Russell, Howison, Varisco, Chaitin, Gödel, Heidegger, LaRouche, du Châtelet, F. G. Frobenius, Nietzsche, Ravaisson, Bergson, Rescher, Mário Ferreira dos Santos, Deleuze, Tarde, Adorno[3]
ਦਸਤਖ਼ਤ

ਜੀਵਨੀ

ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਦਾ ਜਨਮ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਲਿਪਜਿਗ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ 1646 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੋਰਲ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਨ। ਸੰਨ 1652 ਵਿੱਚ ਛ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਨੂੰ ਲਿਪਜਿਗ ਸਥਿਤ ਨਿਕੋਲਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਦੁਰਭਾਗਵਸ਼ ਉਸੇ ਸਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਆਉਣ ਲਗੀਆਂ। ਉਹ ਕਦੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ਸਵੈ ਅਧਿਐਨ ਦੁਆਰਾ ਵਿਦਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਣ ਲੱਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲੋਂ ਉਸਨੇ ਇਤਹਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਰੁਚੀ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਝੁਕਾਓ ਸੀ। ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਲੈਟਿਨ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖ ਲਈ। ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਗਰੀਕ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖ ਲਈ। ਲੈਟਿਨ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਲਿਖਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।

15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬਨਿਜ ਨੇ ਲਿਪਜਿਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕਨੂੰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਾਈ ਲਿਆ। ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਜੈਕੌਬ ਯੋਮਾਸਿਅਸ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਨਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸ ਬੇਕਨ, ਕੈਪਲਰ, ਕੈਂਪਾਨੇਲਾ ਅਤੇ ਗੈਲੀਲਿਓ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ।

ਹੁਣ ਲਾਇਬਨਿਜ਼ ਦਾ ਝੁਕਾਓ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਵੱਲ ਮੋੜ ਕੱਟ ਗਿਆ। ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਜੇਨਾ ਨਿਵਾਸੀ ਇਰਹਾਰਡ ਵੀਗੇਲ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ। ਵੀਗੇਲ ਉਸ ਕਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਗਣਿਤਗਿਆਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਉਸਨੇ ਵੀਗੇਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਿਸਾਬ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਲਾ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਵਾਸਤੇ ਆਵੇਦਨ ਪੱਤਰ ਜਮਾਂ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਉਮਰ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲਿਪਜਿਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਆਗਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਖੀਰ ਉਸਨੇ ਲਿਪਜਿਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅਲਟ ਡੌਰਫ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਲਾ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹੇਤੁ ਅਰਜੀ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਨ 166 ਦੇ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਲਾ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ।