Fiiziksiin yookaan Xiinseerummamni saayinsii uumamaa kan wantoo, anniisaa fi humnoota bu’uuraa hariiroo isaanii bulchan qoratudha. Marlaaleen amala akkamii akka gulantaa hunda irratti qabu, suudoo cita-atoomii atoomota akkaa itti uumuu irraa kaasee hanga ruuda bal’aa fi marlaalee mataa isaa ibsuu barbaada. Fiiziksiin saayinsii biroo kan akka keemistrii fi baayoloojii irratti bu’uura kan ta’ee fi malceenya, qibaatummaa fi warshaa keessatti hojiirra oolmaa bal’aa qaba.
Fakkeenya fiiziksii amala.
- Xiimmitiqa durtoo(Classical Mechanics):- Dameen kun sochii wantootaa fi humnoota isaan irratti dalageeffame qo'ata. Seerotni sochii Niwutan, kan Sir Isaac Newton ashakame, makaaniksii kalaasikaa keessatti bu’uuraa dha. Amala kubbaa darbatame irraa kaasee hanga jeema bakkaallee hunda ibsuuf itti fayyadama.
- Hurrisoo Hoo'a (Thermodynamics):- damee barnoota xinseerummammaa wa’ee ho’aa, dalagaafi hoo’iyaa(Temprature) , fi hariiroo isaan annissa waliin qaban, carallaa, Amaloota nafooyee watanaa qo’atuudha.Gama biraan ammoo, Jijjirama Annissaa hoo’aa fi akaataa adeemsii kun watannarrattii dhibbaa geesisuu qo’ata.
- Mandisloobilummaa (Electromagnetism):- humna suddoowwan chaarjii elektirikii qaban gidduutti argamudha. Elektiroomaagneetizimiin humnoota bu’uuraa uumama keessaa isa tokko. Elektiroomaagneetizimiin hariiroo atoomotaa fi molakiyuulotaaf itti gaafatamummaa qaba.
- Xiimmitiqa hagoo (Quantum Mechanics):- Makaaniksiin kuwaantimii amala maatirii fi anniisaa gulantaa baayyee xiqqaa, kan akka atoomotaa fi suudoo atoomii jalaa qorata. Dameen kun hubannoo keenya waa’ee suudoofi dambalii irratti warraaqsa kan fide yoo ta’u, kunis dameewwan akka dabarsoo badhii(semi-conductor), shallaggii kuwantumii fi laayizarii irratti guddina argamsiiseera.
- Sadhatummaa (Relativity):- Yaadiddamni Albert Einstein’s sadhatummaa hubannoo keenya waa’ee bakkaa, yeroo fi harkisa lafaa irratti qabnu jijjiire. Relativiitiin addaa akkaataa yeroon fi iddoon sochii ilaaltuu wajjin walqabatee akka ta’e kan ibsu yoo ta’u, rilativiitiin waliigalaa ammoo harkisa lafaa akka qaxxaamuraa yeroo iddootti irra deebi’ee ibsa. Imala saffisa guddaa fi koosmooloojii hubachuuf firummaan barbaachisaa dha.
- Xiinseerummama Killataa (Nuclear Physics:):- Dameen kun niwukilasii atoomikaa(killata) fi hariiroo isaanii qorata. Innis qorannoo xaaxxeefamaa, Makama niwukilaara fi Gamisama niwukilaaraa of keessatti qabata. Fiiziksiin niwukilaraa humna niwukilaraa fi teeknooloojiiwwan yaalaa kan akka yaala raadiyaashiniin kaansariitiin oomisha anniisaa irratti guddina argamsiiseera.
- Xiinagartii (Optics):- Optikiin amala ifaafi hariiroo inni maatirii wajjin qabu irratti xiyyeeffata. Mul’ata, kaameraa, teleskooppii, fi teeknooloojiiwwan ammayyaa kanneen akka faayibar optikii fi laayizarii hubachuuf barbaachisaa dha.
- Xiinseerummama hawaa (Astrrophysics):- dameen kun qaamolee samii fi marlaalee akka waliigalaatti hubachuuf seera bu’uuraa fiiziksii hojiirra oolcha. Taateewwan akka marsaa jireenyaa urjiilee, boolla gurraachaafi babal’ina marlaalee qorata.
Fiiziksiin guddina teeknooloojii fi jireenya guyyaa guyyaa keessatti gahee olaanaa qaba:
- Teeknooloojii Yaalaa: Fiiziksiin suuraa yaalaa (fkn, raajii, MRI, CT scan) fi yaala raadiyaashiniin wal’aansa kaansarii keessatti bu’uuraa dha.
- Injinariingii: Riqicha fi gamoo saxaxuuf irraa kaasee hanga teeknooloojiiwwan aerospace misoomsuutti, fiiziksiin rakkoolee injinariingii qabatamaa furuuf barbaachisaa dha.
- Telekoomii: Qajeeltoowwan elektiromaagneetizimii qunnamtii raadiyoo, televijiinii fi interneetii keessatti hojiirra kan oolan yoo ta’u, mallattoon fageenya guddaa irratti akka darbu mirkaneessa.
- Omisha Annisaa: Fiiziksiin maddoota anniisaa, humna niwukilaraa, anniisaa aduu fi humna qilleensaa dabalatee hubachuu fi guddisuu dandeessisa.
- Geejjibaa: Guddinni fiiziksiin argame mootorootni gahumsa qaban, konkolaattota nageenya qaban, akkasumas imala hawaa illee akka hojjetaman godheera.
Fiiziksiin jecha Giriikii durii: φυσική (ἐπιστήμη) phusikḗ (epistḗmē) “beekkumsa uumamaa”, jecha φύσις phúsis "uumama" jechurraa kan dhufe yoota'u jechi afaan oromoo xiinseerummama jedhu tishoo jecha xiin- fufii qo'annoo muldhistuu fi seera ummamaa jedhu irra dhufe.
