From Wikipedia, the free encyclopedia
Una mòstra de solelh es un instrument silenciós, e immobil qu'indica lo temps solar pel desplaçament de l'ombra d'un objècte de forma variabla, lo gnomòn o l'estil, sus una superfícia, la taula quadrant, associat a un ensemble de graduacions marcadas sus aquela superfícia. La taula es mai sovent plana mas tanben pòt èsser concava, convèxa, esferica, cilindrica, etc.
Lo gnomòn indica mai sovent l'ora per la longor o la direccion de son ombra. Suls quadrants corrents, l'element pòrta ombra es mai sovent un ais (o l'arèsta d'un plan) clinat parallèlament a l'ais de rotacion de la Tèrra o ais del mond. Se nomena alara « estil polar ». Aquela inclinason, que l'angle depend de la latitud del luòc, permet de legir l'ora pendent tota l'annada dirèctament sus un meteis ensemble de graduacions: lo ventalh de las linhas oràrias.
La mòstra de solelh es considerada, a causa de sa simplicitat, coma un dels tot primièrs objèctes utilizats per l'òme per mesurar la correguda del temps. Los modèls mai ancians coneguts, simples quadrants de nautor, foguèron trobats en Egipte. Un modèl novèl (l'escafé), basat sus l'esfèra, fouguèt introdusit per Berós en Grècia antica al sègle III AbC; d'autres modèls seguiguèron (emisferic, conic, plan…)
Aqueles modèls indicavan d'« oras inegalas » (oras tanben nomenadas temporàrias variant segon lo luòc e la sason[1]) que devesiá lo jorn, de la sortida a solelh colc, en 12 òras, estiu coma ivèrn: las oras d'estiu èran longas, las oras d'ivèrn cortas. Vèrs lo sègle VII los quadrants canonials apareguèron en Euròpa a la seguida de las òbras de Bèda lo Venerable. Faguèron la transicion amb las mòstras de solelh d'estil cliaté coma los coneissam ara, e que lo principi, venent de la civilizacion araba, apareguèt vèrs los sègles XIII e XVI. L'inclinason de l'estil permetèt de traçar un diagrama de linhas oràrias indicant d'oras egalas, es a dire tala que las fasem servir: un jorn, d'un mièjorn al seguent, es devesit en 24 oras, quina que siá l'epòca de l'annada.
L'aparicion e la difusion del relòtge, a partir de la fin del sègle XIV, provoquèt lo desvelopament d'aquel tipe de mòstra de solelh, que sas indicacions podián èsser dirèctament comparadas amb aquelas dels relòtges: la mòstra de solelh disiá l'ora, a carga pel relòtge de la servar. Los quadrants faguèron alara l'objècte d'una sciéncia, la gnomonica, branca de l'astronomia, que coneguèt son apogèu al sègle XVIII e un art.
Lo desplaçament de l'ombra pendent la jornada es ligat al desplaçament aparent del Solelh dins lo cèl, que rebat la rotacion de la Tèrra. Es mesurable per las coordonadas solaras aparentas: angle orari, nautor o azimut. Se realaiza alara de quadrants d'angle orari, de luènh los mai esapandits, de quadrants de nautor (mòstra de pastor per exemple), e de quadrants d'azimut. L'ora indicada per una mòstra solara es l'ora solara, o ora veraia, del luòc ont se troba: autrescòps, aquò anava plan per totes, que los desplaçaments èran lents e que aviá pas cap de mejans de difusar l'ora.
Aquela ora es diferenta de l'ora legala de totes los jorns per mai d'una rasons:
Per passar de l'ora solara a l'ora legala, cal donc aplicar a l'ora indicada per la mòstra tres correccions successivas. La primièra es la correccion correspondent a l'equacion del temps, qu'exprimís l'escart entre lo temps mejan e lo temps verai del Solelh; en addicionant aquela valor al temps verai s'obten lo temps mejan. La segonda es la correccion de longitud egala en minutas de temps a quatre còps la longitud exprimida en gras; en efièch, la Tèrra fa un torn sus ela meteissa, o 360° gras, en 24 oras, o encara 15° en 1 ora, o 1° en 4 minutas. Aquela correccion dona lo Temps universal; es comptada negativa per las longituds d'èst e positiva per l'oèst: los quadrants situats a l'èst son en avança sus l'ora de Greenwich. Fin finala, cal apondre la diferéncia orària ligada a la practica de cambiament d'ora de la zona orària ont se situa lo quadrant: per exemple, per la França, l'Espanha o l'Itàlia, apondre +1 ora en ivèrn, e +2 oras en estiu:
Temps legal = Temps solar + Correccion ligada a l'equacion del temps + decaltge temporal ligat a la longitud + Ora d'estiu/ivèrn.
Pasmens, aquelas correccions entre l'ora solara e l'ora legala pòdon èsser dirèctament inclusidas, sus de quadrants un pau elaborats, per exemple amb un estil que la forma compensa l'equacion del temps o amb de linhas oràrias qu'inclusisson las correccions: an alara una forma ondejada rebatent la famosa corba de 8 e, mai encara, pòdon èsser decaladas se la longitud es presa en compte.
Una mòstra solara pòt encara comportar d'autras indicacions:
L'organizacion d'una mòstra de solelh, que las formas concrètas son innombrablas, permetèt, subretot a la fin del sègle XX, de desvelopar tot un art del quadrant, per la decoracion a vegada plan sofisticada de sa superfícia e pel trabalh sovent fin de l'axe. De quadrants son de vertadièra òbras d'art, esculpturas o pinturas a vegadas monumentalas, a vegada sens pas cap de superfícia plana, coma las esfèras armillaras.
Una devisa o un provèrbi orna sovent la mòstra. Pòt èsser en latin: Carpe diem (« Culhís lo jorn ») o Vulnerant omnes, ultima necat (« Totas [las oras] nafran, la darrièra [ora] tua »), Horas non numero, nisi serenas (« Compti pas que las oras seranas »), Dies nostri quasi umbra super terram et nulla est mora (« Los nòstres jorns sus la tèrra son coma l'ombra, e i a pas ca d'esperança » - Bíblia: 1 Cronicas 29:15 (Louis Segond), Lex est quodcumque notamus (« Que qu'escrivam, es lei »: la mòstra es causida coma emblèma dels notaris) ; en d'autra lengas: À qui sait aimer les heures sont lumineuses (Francés: Per qui sap amar las oras son luminosas), Souviens-toi de vivre (remembra't de viure), Crains la dernière (crenta la darrièr) Sevel a ra an heol ewid an oll (breton: « lo solelh sortís per tot lo mond »), Καλη η ωρα (grèc: « que l'ora siá bèla ») o en lenga nòstra Lou tems passo passo lou ben.
Segur que, una mòstra de solelh fonciona pas quand lo Solelh es pas visible e quand lo temps es cobèrt. Pasmens, l'ombra portada per la lutz de la Luna la nuèch permet de trobar l'ora veraia amb una correction foncion de l'edat de la Luna. D'ora, las civilizacions desvolopèron d'instruments que podavan alara prene lo relai de la mòstra de solelh, coma la clepsidra.
Los quadrants mai frequents son de quadrants d'angles oraris.
Mas existís fòrça autres tipes de quadrants encara mai originals.
De logicials son ara disponibles liurament sus de sites internet. Permeton d'obtenir rapidament lo traçat d'una mòstra seguent lo luòc d'implantacion, lo tipe de mòstra e los comausantas desiradas (arcs diürns, equacion del temps) per aquel traçat. Demora alara a la persona de reportar lo traçat sul supòrt causit. Se pòt citar Shadows, Cadsol[4], Solarium[5] et Calcad[6].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
