Lo latin vulgar, o latin popular (en latin : sermo vulgaris, « lo lengatge popular »), es un tèrme que designa los dialèctes vernaculars latinizats qu’existissián, subretot, dins las províncias occidentalas de l'Empèri roman fins a çò que, aquestes dialèctes, s'alunhant sempre mai del latin, sián gradualament transformats en lengas romanicas primitivas. Se considèra que la mutacion, començada vèrs lo sègle II amb de rèstes de cambiament precedent, s’acabèt vèrs lo sègle IX[1].
Aqueste sociolècte se destriava de la lenga literària del latin classic que siá dins sa prononciacion e son vocabulari que dins sa gramatica. Tampauc cal pas lo confondre amb lo « latin contemporanèu », parlat e escrich per unas personas lo revandicant coma lenga internacionala, qu’es de fach un latin classic aumentat de tèrmes necessaris a la comunicacion modèrna.
Unes aspèctes del latin vulgar apareguèron a l’escrich sonque a la fin de l’Empèri, mas es probable que d'autras ajan existit dins lo latin parlat, al mens dins las formas basilèctas del latin, plan d’ora.
Dins gaireben totas las definicions, lo « latin vulgar », o « latin popular », aparéis coma una lenga subretot parlada e rarament escricha, lo latin escrich demorant mai pròche del latin classic. I a de bonas rasons per pensar que lo latin parlat s’asclèt en dialèctes divergents venent del substrat de las lengas italocelticas pendent aqueste periòde. Pas degun transcriguèt lo parlars quotidians dels latinofòns pendent lo quite periòde, e aquestes qu’estudian lo latin vulgar devon donc lo far utilizan de metòdes indirèctes.
La coneissença del latin vulgar ven de tres fonts màger. Primièra, la lingüistica contrastiva pòt servir a tornar bastir sas formas sosjacentas a partir de las lengas romanicas atestadas, per enseguida notar cossí diferisson del latin classic.
Segonda, de tèxtes de gramatica normativa datant del periòde del latin tardièr condamnan d’errors linguisticas que los latinofòns avián tendéncia a commetre. Aqueste tèxtes son donc de bonas fonts sul biais que los latinofòns parlavan realament lor lenga.
Puèi, los solecismes e los usatges non classics, encontrats a l’escasença dins unes tèxtes en latin tardièr, enlusivan lo biais que parlavan lors autors.
Lo nom « vulgar » significa « comun »: ven del mot latin uulgaris, que significa « comun » o « çò qu’es del pòble ». L'expression de « latin vulgar », inspirada de l'expression sermo uulgaris, utilizada per Ciceron aparegut dins las annadas 1870. Pels latinistas, « latin vulgar » a diferents sens :
- Designa la lenga parlada de l'Empèri roman. Lo latin classic èra vengut subretot una lenga escricha; l'idiòma latinizat portat pels soldats, los comerçants e artesans romans en Gàllia, en Ibèria o en Dàcia èra aqueste de Ciceron. Segon aquesta definicion, lo latin vulgar èra la lenga parlada, e s’escriviá en latin « classic », puèi « tardièr » (qu’èra un pauc diferent de las nòrmas classicas).
- Designa l'aujòl ipotetic de las lengas romanicas, una lenga que se pòt conéisser de biais dirècte sonque per unas inscripcions (graffitis); aqueste latin patiguèt de fòrça importants cambiaments podent èsser tornadas mercé a la lingüistica comparada en analisant las modificacions observadas a l'interior de las lengas vernacularas romanicas.
- Dins un sens mai estrech, se nomena a vegada « latin vulgar » la lenga ipotetica protoromanica que menèt a las lengas romanicas occidentalas: las vernacularas trobadas al nòrd e a l'oèst d'una linha La Spezia-Rimini, en Gàllia, e dins la peninsula iberica ; e las lengas romanicas de l'Africa del Nòrd-Èst que demòra pas que pauc de rèstes. Segon aqueste punt de vista, l'italian del sud-èst de l'Itàlia, lo romanés e lo dalmatoromanic se serián desvolopats de biais separats.
- S’utiliza a vegada lo « latin vulgar » per descriure los novelums gramatics que se trapan dins unes tèxtes escrichs en latin tardièr coma lo Peregrinatio Aetheriae del sègle IV, un raconte escrich per una religiosa en demorança en Palestina e al Sinai, o alara las òbras de Gregòri de Tors. Coma se trapa fòrça pauc de documentacion escricha en latin vulgar, aquestas òbras ensenhan plan los filològs sus la lenga parlada a l’epòca.
D’òbras literàrias escrichas dins un registre familièr, que datan de l'epòca del latin classic, permeton tanben d'entreveire çò qu’èra lo latin vulgar. Dins las comèdias de Plaute e de Terenci, los personatges son sovent d’esclaus que gardan de formas basilèctas primitivas del latin. Se pòt tanben citar lo dialòg dels afranquits dins lo Cena Trimalchionis de Petròni.
Los diferents desvolopaments del latin vulgar aguèron per resultat la formacion graduala de las diferentas lengas romanicas[2]. Lo latin vulgar demorèt la lenga populara fins a que de novèlas formas localizadas se sián alunhadas las unas de las autras, per formar de novèlas lengas. Aquesta transformacion s'acabèt quand l'intercompreneson venguèt impossibla.
Se considèra qu’es a partir del sègle III que lo latin vulgar comencèt a cambiar de biais important, subretot dins son vocabulari e dins sas declinasons. Per exemple, equus foguèt remplaçat pel mot celtic caballus, per venir caval.
Dos documents son considerats coma simbolics del passatge del latin vulgar cap a las lengas romanicas. Lo premièr es un compte-rendut del tresen concili de Tors, en 813: per èsser comprensibles, los prèires foguèron ordonats de donar lors predicacions dins las lengas vernacularas localas, en rustica lingua romanica o dins un dels dialèctes alemands. Pel primièr còp, lo latin vulgar foguèt percebut atal clar, dins un document escrich, coma una lenga diferenta del latin classic.
De desenats d’annadas mai tard, Nithard transcriu dins son Istòria dels filhs de Loís lo Pietós lo jurament d’aliança fach en 842 per Loís lo Germanic a son fraire Carles lo Calvet (Jurements d’Estrasborg) en lenga romanica e non pas en latin. Es lo primièr tèxte escrich en romanic.
.jpg)
Extrach del tèxte:
- « Pro Deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d'ist di in avant, in quant Deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in ajudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dift, in o quid il me altresi fazet, et ab Ludher nul plaid numquam prindrai, qui, meon vol, cist meon fradre Karle in damno sit. »
Traduccion:
- « Per l'amor de Dieu e pel pòble crestian e nòstre comun salvament, d'aicí en avans, tant que Dieu saber e poder me done, atal salvarai lo mièu fraire Carles, e amb mon ajuda e que que siá, atal coma segon lo drech son fraire se lo deu salvar, en que fariá lo mèsme per ièu; e de Lotari pas cap de plaid jamai prendrà, que, par ma volontat, siá per mon fraire Charles un domatge. »
Es donc entre lo sègle VIII e X que le latin auriá acabat d’èsser comprés coma lenga de comunicacion correnta. M. Banniard, se piejant sus las òbras de sociolingüistica retrospectiva, dona:
Lo latin vulgar es donc un tèrme collectiu emplegat per descriure un grop de dialèctes avent de caracteristicas localas sens pasmens èsser necessàriament comuns, mas son tecnicament una « lenga » dins lo sens classic del tèrme. Catégorie:Article à référence nécessaire
Vocalas
| Letra | Prononciacion | |||
|---|---|---|---|---|
| Classic | Vulgar | |||
| Tonic | Atòn | |||
| Ă, ă | A brèu | [a] | [a] | [a] |
| Ā, ā | A long | [aː] | [a] | [a] |
| Ĕ, ĕ | E brèu | [e] | [ɛ] | [e] |
| Ē, ē | E long | [eː] | [e] | [e] |
| Ĭ, ĭ | I brèu | [i] | [ɪ], puèi [e] | [ɪ], puèi [e] |
| Ī, ī | I long | [iː] | [i] | [i] |
| Ŏ, ŏ | O brèu | [o] | [ɔ] | [o] |
| Ō, ō | O long | [oː] | [o] | [o] |
| Ŭ, ŭ | V brèu | [u] | [ʊ], puèi [o] | [ʊ], puèi [o] |
| Ū, ū | V long | [uː] | [u] | [u] |
| Æ, æ | [aɪ̯], puèi [ɛː] | [ɛ] | [e] | |
| Œ, œ | [oɪ̯] | [e] | [e] | |
| AU, au | [aʊ̯̯] | [aʊ̯̯̯], puèi [o] | [aʊ̯̯̯], de còps [a] | |
Los cambiaments fonetics mai prigonds èran una novèla organizacion de son sistèma vocalic. Lo latin classic possedissiá dètz vocalas destriadas: de versions longas e cortas d'[i], [e], [a], [o], [u], e tanben tres diftong : [aʊ̯̯̯], [aɪ̯̯] et [oɪ̯̯]. La longor de las vocalas aviá una volor fonemica[3].
I aviá tanben de versions longas e cortas d'[y], manlevadas al grèc ancian. Aquesta vocala existissiá pas que pels letrats. Lo pòble prononciava [i] o [u][4][5].
Los diftongs [aɪ̯̯] et [oɪ̯̯] se monoftonguèron al sègle I AbC en [ɛː] e [eː], respectivament. [aʊ̯̯̯] demòra encara mas de biais non unifòrme: l'alteracion del [aʊ̯̯̯] en [o] es atestada a partir del sègle I AbC. (per l'exemple de Claudius Pulcher adoptèt lo nom de Clodius per seguir la prononciacion populara), mas s’encontra en latin tardièr[6], a çò nòstre, en retoromanic e dins los parlars del miègjorn d'Itàlia; lo portugués manten de formas intermediària (ou, oi)[7]. Dins las autras lengas, se reduch a [o] après que los [o] e [oː] originals subiguèron d'autres cambiaments.
Donc, lo sistèma de dètz vocalas del latin classic (sens comptar los diftongs e [y] d'origina grèga) se transformèt en un sistèma ont las longors de las vocalas avián pas pus de valor fonemica. Qu’èra pas pus obligat de metre l’accent sus de vocalas e donc de las far mai longas que d'autras, se podiá metre l'accent sus de sillabas, en accentuant cèrtas d'entre elas, çò que se fasiá fòrça mens en latin classic. E, metre l'accent sus las sillabas accentuadas aguèron tanben coma resultat que las sillabas non accentuadas aguèron tendéncia a venir mens distinctas. Mai, de cambiament se debanèron suls sons de las sillabas accentuadas. Totes aquestes cambiaments acabèron en un sistèma novèl de vocalas: n'i aviá ara sèt qu’èran accentuadas (sièis en romanic, cinc en sarde) e tanben cinc fonèmas vocalics non accentuats.
Las vocalas que faguèron nàisser l’aclapament de l'« o » e l'« e » brèus se revelèron instablas dins la lengas filhas e aguèron tendéncia a se transformar en diftong. Focus (que l'accusatiu es focum) (fogal) ven lo mot general en protoromanic per « fuòc », remplaçant ignis, mas son « o » brèu se transformèt en diftong; de diftongs diferents apareguèron dins las lengas eissidas del protoromanic (lenga rebastida):
Consonanta
La palatalizacion del latin /k/, /t/, e sovent /g/, èra gaireben universala en latin vulgar; los sols dialèctes romanics que la coneissián pas èran de varietats del sarde[8]. Donc, lo latin caelum, prononciat /kaelu(m)/ /k/) ven ciel /sjɛl/, céu /ˈsɛu/ en portugués e cèl /ˈsɛl/ en occitan: los tres començant amb /s/. Las semivocalas latinas èran V, prononciada /w/, coma dins vinum) e I (prononciat /j/, coma dins iocunda ; se transformèron en /v/ e /dʒ/, respectivament. Tanben, las consonantas /b/, /w/ e /v/, entre unas vocalas, se fusionavan sovent en un son intermediari: /β/.
Dins l'alfabet latin, las letras U e V e tanben la letras I e J, representavan lo mèsme son.
Las lengas romanicas occidentalas apondèron una vocala epentetica al començament dels mots que començavan per una s + autra consonanta. Lo mot latin spatha venguèt donc espada (occitan, espanhòl e portugués), e espasa occitan e catalan, per una probabla estapa intermediària espassa, la ' ss ' volent donar la ' th ' latina). Mas, las lengas romanicas orientalas gardèron las règlas d'eufonia apondent l'epentèsi a l'article precedent quand lo caliá. L'italian garda donc l'article la devant spada mas transforma l'article il en lo devant spaghetto.
Lo genre del latin cambièt de torn dins las lengas filhas quand perdèron las consonantas finalas. En latin classic, las terminasons -us e -um mostravan lo destriament entre los substantius masculins e neutres dins la segonda declinason ; un còp -s e -m levat, los neutres fusionèron amb lo masculins ; aqueste procediment foguèt complet dins las lengas romanicas. Per contra, unes plurals neutres coma gaudia (jòias) tornèron èsser analizats coma de singulars femenins. La pèrda de -m final èra un procediment que sembla aver començat d’ora. Atal, dins l'epitaf de Lucius Cornelius Scipio Barbatus, mòrt vèrs 150 AbC., Se legís TAVRASIA CISAVNA SAMNIO CEPIT, que se seriá escrich atal en latin classic: Taurāsiam, Cisaunam, Samnium cēpit. Pasmens, lo -m final sempre s’escriviá dins la lenga literària mas tractat de biais mut per l'escansion en poesia.
Attestacion dels cambiaments
Existís de mòstras d’aquestes cambiaments dins l'Appendix Probi, un recuèlh de glòsas datant del sègle III que prescrivon las formas corrèctas del latin classic per de formas vulgaras. Aquestas glòsas descrivon:
- un procediment de sincòpa, la pèrda de vocalas inaccentuadas, (MASCVLVS NON MASCLVS) ;
- la reduccion de la /e/ e /i/, antan sillabica a /j/ (VINEA NON VINIA) ;
- un nivelament de la distinccion entre /o/ e /u/ (COLVBER NON COLOBER) e /e/ e /i/ (DIMIDIVS NON DEMEDIVS) ;
- regularizacion de las formas irregularas (GLIS NON GLIRIS) ;
- regularizacion e accentuacion de las formas sexuadas PAVPER MVLIER NON PAVPERA MVLIER) ;
- nivelament de la distinccion entre /b/ e /v/ entre vocalas (BRAVIVM NON BRABIVM) ;
- la substitucion de diminutius per de mots non marcats (AVRIS NON ORICLA, NEPTIS NON NEPTICLA) ;
- la pèrda de las nasalas que s’encontran dins la sillaba finala (MENSA NON MESA) o l'insercion inapropriada de las nasalaq en forme d'ipercorreccion (FORMOSVS NON FORMVNSVS).
Fòrça formas que los autors de l’Appendix Probi critiquèron se revelèron prolifics dins las lengas romanicas; e oricla, non auris, la forma classica, es la font d'oreille en francés, d'orella en catalan, d'oreja en espanhòl, d'orecchio en italian, d'ureche en romanés, e d'orelha en portugués. L’occitan gardèt « aurelha ».
| Classic solament | Classic e popular | Francés |
|---|---|---|
| sīdus (gen. sīderis) | stēlla | estela |
| cruor | sanguen | sang |
| pulcher | bellus | bèl |
| ferre (radical del perfièch tul-) | portāre | portar |
| ludere | jocare | jogar |
| ōs | bucca | boca |
| brassica | caulis | caul |
| domus | casa | ostal |
| magnus | grandis | grand |
| emere | comparāre | crompar |
| equus | caballus | caval |
De mots venent del latin classic foguèron escartats del lexic del latin popular. Equus, classic, foguèt remplaçat pertot per caballus « caval marrit », mas equa « èga » demòra (egua en catalan, yegua en espanhòl, égua en portugués, iapă en romanés, èbba en sarde). Tanben, aequor « mar » cedèt pertot a mare. Se trapa a drecha una lista non exaustiva de mots que se trapavan sonque dins lo lexic classic e aquestes que foguèron productius dins las lengas romanicas.
De mots, escartats dins las lengas romanica, tornèron èssser malevats al latin classic coma mots sabents. Los cambiaments lexicals toquèron tanben las particulas gramaticalas de basa del latin ; fòrça desapareguèron sens daissar de rèstes dins las lengas romanicas coma que an, at, autem, donec, enim, ergo, etiam, haud, igitur, ita, nam, postquam, quidem, quin, quod, quoque, sed, utrum e vel.
Pasmens, que lo latin popular e lo latin classic èran pas que, pendent d’annadas, de nivèls diferents de la mèsma lenga, unas lengas romanicas gardan de mots latins que d’autras an perdut. Per exemple, ogni « cada » en italian garda omnes. D'autras lengas utilizan de contunhators de totus (totum a l'accusatiu) per exprimir lo mèsme sens: tutto en italian, tudo en portugués, todo espanhòl, tout en francés, tot en catalan, occitan e en romanés.
Sovent, de mots latins, manlevats a una epòca mai recenta, costejan de formas eritadas mai evoluadas. Los desvolopaments fonetics esperats (o lor abséncia) son una indicacion qu'una de las formas foguèt manlevada. Per exemple, fungus, accusatiu fungum en latin vulgar « campairòl, fongi » ven fungo en italian, fong en catalan, fongo en portugués et hongo en espanhòl (f → h coma en gascon). Pasmens, hongo parteja l'espaci semantic amb fungo, que mòstra, per son manca de cambiament vocalic, que tornèt èsser manlevat al registre sonhat del latin.
A vegada, un mot latin classic es gardat amb son equivalent del latin popular. En latin vulgar, caput daissèt sa plaça a testa (que significava a l'origina pòt, una metafòra correnta per l'Euròpa Occidentala: cup « tassa » en anglés mas Kopf « tèsta » en alemand) dins de lengas romanicas occidentalas coma lo francés e l'italian. Mas, l'italian, lo francés, l'occitan e lo catalan e lo romanés gardèron caput jos las formas de capo, chef e cap respectivament.
Las glòsas de Reichenau, escrichas dins las marges d'un exemplar de la Vulgata, explican l’evolucion dels mots.
- FEMUR → coxa (portugués coxa, espanhòl cuja, catalan cuixa, occitan cueissa, francés cuisse, italian coscia, vegliòta copsa, romanés coapsă)
- ARENA → sabulo (espanhòl/sarde arena, portugués areia, italian rena « sable de galet », romanés regional arină, anc. francés areine : francés sable, romanch sablun, italian sabbia, portugués saibro « grés, gran de sable », occitan sable(a), arena)
- CANERE → cantare (portugués/espanòl/catalan cantar, francés chanter, italian cantare, romanés cânta, occitan c(h)antar.)
Cambiaments gramaticals :
- OPTIMUS (superlatiu) MELIORES (comparatiu) → meliores (portugués melhores, espanhòl mejores, catalan millors, francés meilleurs, italian migliori, occitan melhor)
- SANIORE → plus sano (francés plus sain, italian più sano, romanés mai sănătos, occitan pus san o mai san, catalan més sa, espanhòl más sano, portugués mais são.
Mots que cambièron de sens:
- IN ORE → in bucca (portugués/espanhòl/catalan/occitan boca, francés bouche, romanch bucca, italia bocca, romanés bucă « gauta ; pèrna »)
- ROSTRUM → beccus (romanés rost « boca », portugués rosto e espanhòl rostro « cara », francés rostre (zoologia), mas tanben francés bec, italian becco, occitan bèc, catalan bec, portugués bico e espanhòl pico « bèc » : Nota b → p)
- ISSET → ambulasset (ladin dolomitic jì, romanch, galician, espanhòl, portugués ir « anar » : italian ambiare « caminar », occitan amblar, romanés umbla « aller »)
- LIBEROS → infantes (francés/occitan enfant, romanch unfant, ladin unfan, italian fante « nenons »)
- MILITES → servientes (français/occitan sergents)
| Latin classic | Grèc ancian | Latin popular | Espanhòl | Italian | Catalan/Occitan | Francés |
|---|---|---|---|---|---|---|
| amita « tanta pairala » | theĩa | thia « tanta » | tía | zia | tia (oc. tanta) | anc. fr. †taie[N 1] |
| avunculus « oncle mairal » | theĩos | thius « oncle » | tío | zio | (oncle) | (oncle) |
| fūnis | chordē | chorda | cuerda | corda | corda/còrda | corde |
| gladius | spáthē | spatha | espada | spada | espasa/espada | épée |
| ictus | kólaphos | colaphus | golpe | cólpo | co(l)p/cò(u)p | coup |
| iecur | sykōtón | ficatum[N 2] | hígado | fégato | fetge | foie |
| lapis | pétra | petra | piedra | pietra | pedra/pèira | pierre |
| locusta « homard » | kámmaros | cammarus | cámaro, cámbaro | gambero | (li(n)gombau, lambran, lormand/normand) | (homard) anc. fr. †jamble |
| pūmilus | nãnos | nānus | enano | nano | nan | nain |
| vultus « visage » | kára | cara | cara | (vólto) | cara | †chère[N 3] |
- Lo sens de l'ancian francés taie (varientas taye, teie), taiain al cas regim, a lisat a « grand-tante, grand-mère » ; lo masculin taion n'es un derivat.
- Calc estructural : ficatum es desviat de fīcus « figa » del mèsme biais que lo tèrme culinar grèc (hepar) sykōtón « fetge engraissat amb de figas » es desviat de sỹkon « figa ».
- Arcaïsme literari gardat dins los idiotismes coma faire bonne chère ou le proverbe Il n'est chère que de vilain.
Simplificacion del sistèma casual
| Latin classic | |
|---|---|
| Nominatiu: | rosa |
| Vocatiu: | rosa |
| Accusatiu: | rosam |
| Genitiu: | rosae |
| Datiu: | rosae |
| Ablatiu: | rosā |
| Latin vulgar | |
| Nominatiu-accusatiu-ablatiu: | rosa |
| Genitiu-datiu: | rose |
| Vocatiu: | — |
Los cambiaments sonors que se debanavan en latin popular aflaquissián lo sistèma casual del latin classic e acabèron per remandar lo sistèma de declinasons pròpri al latin. Seguent l’intenabilitat del sistèma casual après aquestes cambiaments fonetics, lo latin popular venguèt d’una lenga sintetica en une lenga analitica. Alara, l'òrdre dels mots es un element necessari de la sintaxi.
La pèrda de la longor fonemica vocalica e lo cambiament sonor de AE /ae/ a E /ɛ/ al subjècte d'un substantif modèl del tèma en -a ne foguèron de factors. Se passa de quatre formas (rosa/rosam/rosae/rosā) capa doas (rosa/rose).
L'eliminacion complèta del cas se fasèt gradualament. L'ancian francés gardava encara una distinccion entre lo nominatiu e l'oblic (« cas-subjècte/cas-regim ») fins al sègle XIIe o XIII. L’occitan ancian gardava la mèsma distinction entre cas subjècte singular/plural (CSS e CSP) e cas regim singular/plural (CRS e CRP) pels noms e articles, per exemple l’article defenit donava: lo (CSS e CRS), li (CSP), los (CRP). Lo romanés garda encara un cas genitiu-datifu e de rèstes d’un vocatifu.
La distinccion entre lo singular e lo plural èra marcada de dos biais diferents dins las lengas romanicas. Al nòrd e a l’oèst de la linha Massa-Senigallia, lo singular se diferenciava du plural Utilizant un s final, qu’èra present dins los ancians plurials accusatius dels substantius masculins e femenin de totas las declinasons. Au sud e a l'èst de la linha linha Massa-Senigallia, la distinccion entre singular e plurial se marcava per de cambiaments des vocalas finalas, comme en italian estandard et en romanés, que garda e generaliza las distinccions que se marcavan sus de plurials nominatius dels tèmas en a e en o.
Articles definits
Los articles definits èran antan de pronoms demonstratius o d’adjectius ; se pòt comparar l ‘evolucion de l’adjectiu demonstratiu latin « ille », illa », « illud » dins las lengas romanicas: las diferentas formas faguèron formas los « lo » e « la » occitan, « le » e « la » francés, « il » e « la » en italian, « el » e « la » catalan e espanhòl (amb per ambedoas una estapa anteriora « lo » per « el »). Los articles portugueses « o » e « a » venon de la mèsma font, mas avent subit un atenuacion/desapareission de la ' l ' iniciala. Sus aqueste punt de la formacion, lo sarde seguís encara una autra dralha, prenent son article de la base de « ipsu(m), « ipsa » (su, sa). Gaireben totas las lengas romanicas plaçan l'article abans lo substantiu, mas lo romanés lo met après, e donc se dich « lupul » (lo lop) e « omul » (l'òme) : de « lupum illum » e « homo illum ».
Aquest pronom es sovent utilizat dins de tèxtes precoces d’un biais que tend à suggerir que lo demonstratiu latin perdava sa fòrça. La Bíblia dicha Vetus latina conten un passatge disant : « Est tamen ille daemon sodalis peccati » (Lo diable es un companh del pecat) dins un contèxte qud suggerís que « ille » aviá pas que lo sens d’un simple article. Lo fach que calguèt traduire dels tèxtes sacrats qu’èran primièr escrich en grèc ancian, qu’utilizava un article definit, encoratjava benlèu lo latin crestian de causir un mot per lo remplaçar. Viatge d'egeria utiliza « ipse » dins lo mèsme biais: « per mediam vallem ipsam » (« pel mitan del val), que tend a mostrar que lo mot « ipse » ja s’aflaquissiá.
Articles indefinits
« Unus, una » (un, una) dona l'article indefinit pertot. Se veson ja en latin classic; Ciceron escrich « cum uno gladiatore nequissimo » (amb un gladiator pro immoral). Aqueste suggerís que lo mot « unus » aviá ja tendéncia a remplaçar « quidam » per significar « un cèrt » o « cèrts » a partir del sègle I AbC.
Demonstratius
S’encontra un autre testimonhatge d’aqueste aflaquiment: a l’epòca, de tèxtes juridics e autres començavan a conténer un grand nombre de mots coma « praedictus », « supradictus », etc., que se pòdon traduire per « subredich », e semblan significar pas que « aiceste, aqueste, aquel ». Gregòri de Tors escrich pet exemple : « Erat autem… beatissimus Anianus in supradicta ciuitate episcopus » (Lo benastruc Anian èra evèsque dins aquesta vila). Los adjectius demonstratius latins èran percebuts coma essent pas pus pro precises. Dins un lengatge mens naut, de formas d’un torn novèl tendon a suggerir que los demonstratius latins eritats avián estats enforçats se combinant amb « ecce » (d’origina una interjeccion : (« vaquí ! ») o « *eccu », del latin classic « eccum » « Gaita ! »). Es l’origina de « cil » (* « ecce ille »), « cist » (* « ecce iste ») e « ici » (* « ecce hic ») en ancian francés ; de « aiceste, aqueste, aquel » en occitan, de « aquel » en espanhòl e « aquele » en portugués (* « eccu ille ») ; « questo » (* « eccu istum »), « quello » (* « eccu illum ») e « codesto », ara passat d’usatge, (* « eccu tibi istum » en italian ; « acá/cá » (* « eccu hac »), « acolá » (* « eccu illac »), e « acquém » (*eccu inde ») en portugués e plen d’autras formas.
Los genres: disparicion del neutre
Los tres genres grammaticals del latin classic foguèron remplaçats per un sistèma de dos genres dins las lengas romanicas (amb excepcions). En latin, lo genre es en partida una question d’acòrdi, unes substantius prenent de formas d’adjectius e de prenoms, e en partit un afar d’inflexion, amb diferents paradigmes associats amb lo masculin/femenin, d’un costat, e amb lo neutre, d’un autre.
Lo neutre del latin classic èra normalament absorbat de biais sintactic e morfologic pel masculin. La confusion sintactica començava dins los graffitis pompeians; se vei « cadaver mortuus » puslèu que « cadaver mortuum » (cadavre mòrt) e « hoc locum » Puslèu « hunc locum » (aqueste luòc). La confusion morfologica se vei subretot dins l’adoption de la terminason « -us » (« -Ø » après « -r ») dins la declinason dicha « o » : per Petròni, se trapa « balneus » per « balneum » (banh), « fatus » per « fatum » (lo sòrt), « caelus » per « caelum » (cèl), « amphiteater »per « amphitheatrum » (amfiteatre) e, al contrari, « thesaurum » per « thesaurus » (tresaur).
Dins las lengas romanicas modèrnas, la terminason nominativa « -s » foguèt abandonada, e totes los substantius de la declinason « -o » s’acaban en -UM > « -u »/ « -o »/ «-Ø » : MURUM > « muro » en italian e espanhòl, « mur » en catalan, occitan e francés « CAELUM > « cielo » en italian e espanhòl, « ciel » en francés, « cel » en catalan e « cèl » en occitan.
Al subjècte d’unes substantius neutres del tresen grop, lo radical oblic èra la forma productiu dins las lengas romanicas; dins d’autres cas, es la forma nominativa/accusativa, identic en latin classic, que subrevisquèt. I a de bonas rasons per dire que lo genre neutre subisiá la pression a partir de l’Empèri roman. Per exemple, « (le) lait » (francés), « (lo) lait / lach » en occitan, « (o) leite » (portugués), « (il) latte » (italian) e « lapte(le) » (romanés), mas « (la) llet » (catalan), « (la) leche » (espanhòl), totes venent del nom./acc. neutre «lacte » o acc. masc. « lactem », de las formas non estandards mas attestada ; la forma nominativa e accusativa estandarda èra « lac ». D’autras formas neutras foguèron conservadas dins las lengas romanicas: « nom » en catalan, occitan e francés, « nome » en portugués e italian gardan totes « nomen » (nominatiu/accusatiu latin) puslèu que la forma radicala oblica * « nominem », la font de « nombre » en espanhòl.
Gaireben totes los substantius neutres avián de formas plurialas que s’acaban en -A ou -IA ; unes tornèron èsser analizats coma de singulars femenins coma « gaudium », plural « gaudia » (los gaugs) ; la forma plurala es la raiça de « joie » (al singular) en francés. Es lo mèsme per « la joia » en catalan e « lo gaug / la jòia » en occitan; es la mèsma causa per « lignum », plural « ligna » qu’es a l’origina de « la llenya » en catalan, « la lenha » en occitan e « la leña ». De lengas romanicas an encara una forma plurala especiala dels ancians neutres que tracant coma un femenin al nivèl del sintactic: BRACCHIUM : BRACCHIA « braç/braces », « (le/les) bras » > « (il) braccio » : « (le) braccia » en italian, « braț(ul) » : « brațe(le)» en roumain.
De formas coma « l’uovo fresco » (l’uòu fresc) / « le uova fresche » (los uòus fresc) en italian fan sovent l’objècte de justificacion qu’aurián un plural irregular en « -a » (eteroclisis). Mas, Es tanben corrècte de dire qu’ « uovo » es tot simplament un substantiu neutre regular (ovum, plurial ova) e que las terminasons caracteristicas per de mots acordant amb aquestes substantius es « o » al singular e « e » al plural. Atal, se pòt dire que de substantius neutres contunhan en italian e en romanés.
Aquesta formacions èran correntas subretot per estalivar de formas irregularas. En latin, los noms d’arbres èran sovent femenins mas se declinavan sovent segon lo paradigme del 2d grop, qu’èra dominat pels substantius masculins e neutres. « Pirus » (perièr), un substantiu femenin que la terminason sembla masculina, ven masculin en italian (« (il) pero ») e en romanés (« păr(ul) »). En francés, occitan e espanhòl, foguèt remplaçat pels desviaments masculins « (le) poirier », « (lo) perièr » e « (el) peral » e en portugués e en catalan, los decviaments son femeninas « (a) pereira », « (la) perera »). « Fagus » (fag), un autre substantiu femenin, es concervat dins una lengas coma masculin, en romanés « fag(ul) », l'occitan « lo fag/fau/hau » e lo catalan « (el) faig » ; d’autres dialèctes foguèron remplaçadas per de formas adjectivalas « fageus » o « fagea » (faja/fageda), d’ont l’italian « (il) faggio », l’espanhòl « (el) haya », e lo portugués « (a) faia ».
Coma d’abitud, las irregularitats demoran mai longtemps dins los tèrmes mai sovent utilizats. De la 4a declinason, « manus » (la man) es un autre substantiu femenin amb una terminason masculina. « Manus » donèt « (la) mano » en italian e en espanhòl, « (la) mà » en catalan, « (a) mão » en portugués ; aqueste darrièr garda son genre femenin quitament se demora en aparéncia masculin.
| Terminasons tipicas en italian | ||||
|---|---|---|---|---|
| Substantius | Adj. & determinants | |||
| sing. | plur. | sing. | plur. | |
| m | giardino | giardini | buono | buoni |
| f | donna | donne | buona | buone |
| (n | uovo | uova | buono | buone) |
Levat los substantius « eteroclitics » en italian e en romanés, las autras lengas romanicas majoras an pas cap de rèste dels substantius neutres, mas an de pronoms neutres: francés « celui-ci, celle-ci, ceci, ça, ce, cela » ; espanhòl « éste, ésta, ésto (« celui-ci, celle-ci, ceci ») ; italian « gli, le, ci » (« d’el(a), lo (la) de »)) ; catalan « açò/això », « allò » ; occitan « o », « ba », « aquò », « aiçò » ; portugués « todo, toda, tudo » (« tot », « tot(a) causa »).
De varietats de l’asturian mantenon de terminasons pels tres genres coma per « bon » (bonu, bona, bono).
L'espanhòl a un neutre, d'un cèrt biais, en « lo », l’article neutre, qu’es utilizat sistematicament amb los noms que la substéncia es abstracha: « lo bueno », (lo bon), « lo importante » (l’important). « ¿ Sabes lo tarde que es ? », literalament « Sabetz lo tard qu’es ? » mai idiomaticament, « Sabetz quant es tard ? ». Al subjècte dels pronoms, en mai « él, ella » i a tanben lo neutre singular « ello ». Per exemple « Me acuerdo de ello », se traduch per « me’n recòrdi », o « ¡ a ello voy ! » equivalent de « i veni », utilizat dins un expausat quand arriba una explicacion Mai o mens esperada/demandada.
Multiplicacion de las preposicions
La pèrda del sistèma casual produch foguèt significativa. En efièch, aqueste sistèma foguèt la basa de la sintaxi del latin classic, e sa disparicion obligava a realizacion d’una novela basa. Aquesta se realizèt a l’entorn de las preposicions e d’autras parafrasas. Aquestas particulas aumentèron en nombre e se formèron sovent en combinant d’autras particulas ja existentas. Las lengas romanicas presentan fòrça particulas gramaricalas coma « donde », en espanhòl (ont), venent del latin « dē » + « unde », « dē » + « ex » dona en espanhòl/portugués (desde) e catalan (des de) [ dins las 3 lengas aquesta proposicion amb valo de « tre ara o tre que ...», alara que los fals-amics « después », en espanhòl, e « depois », en portugués (après), venon de « dē » + « ex » + « post », e « dins » ven de « dē intus » (de l’interior). Unas d’aquestas novèlas combinasons apareisson dins de tèxtes literaris dempuèi l’Empèri tardièr; « defòra/dehòra » (occitan) « dehors (français), « de fuera » (espagnol) e « de fora » (portugais) representent « dē » + « foris » (dehors), et le roumain a « afara » (« ad » + « foris ». Atal, Per Jeròni de Stridon « si quis dē foris venerit » (si quelqu’un va en defòra, si qualqu’un sortís).
Pendent que lo latin perdava son sistèma de cas, de preposicion començava a colomar lo manca. En latin familièr, la preposicion « ad », seguida de l’accusatiu, s’utilizava a vegada coma substitucion de datiu.
- Latin classic
- Iacōbus patrī librum dat. (Jaume dona un/lo libre a son paire.)
- Latin vulgar
- ´Jacọmọs ´lẹvrọ a ´ppatre ´dọnat. (Jaume dona un/lo libre a son paire.)
L'assimilacion de « ad » dins « ´ppatre » es pas gaire susprenenta, la « D » e la « P » essent las doas d’occlusivas.
Tot coma pel datiu, que s’avalissiá alara, lo latin familièr remplaçava a vegada lo genitiu per la preposicion « de », seguida de l’ablatii.
- Latin classic
- Iacōbus mihi librum patris dat. (Jaume me dona un/lo libre de (son) paire.)
- Latin vulgar
- ´Jacọmọs mẹ ´lẹvrọ dẹ ´patre ´dọnat. (Jaume me dona un/libre de (del sieu) paire.)
o
- Latin vulgar
- ´Jacọmọs ´lẹvrọ dẹ ´patre a ´mmẹ ´dọnat. (Jaume dona lo libre de (del sieu) paire a ièu.)
Advèrbs
Lo latin classic de mai d’un sufixes diferents, per transformar d’adjectius en advèrbs: « carus » (car), « care » (carament), « acer » (viu, dur, agut, acre), « acriter » (durament), « creber » (sovent, adj.), « crebo » (sovent, adv.). Totes aqueste sufixes desviacionals foguèron perduts en latin vulgar, e los advèrbs se formavan de biais sistematic per sufixacion d’un ablatiu femenin, « -mente », l’ablatiu de « mentis », significant « d’un eseprit ». Donc, l’advèrb formar a partir de « velox » (aviat) ven « veloce mente » e pas pus « velociter ». (« Veloce mente » volgava dire primièr pas que « d’un esperit aviat » abans de s’interpretat coma « rapidament »). Aquò explica lo fach que dins las lengas romanicas, los advèrbs regulars apondon gaireben sempre lo sufixe « -ment(e) » a la fin de la forma feminina de l’adjectiu, e « mentis » ven pas qu'un sufixe[10]. Aqueste cambiament contunha quitament pendent lo sègle I AbB, e aquesta construccion paréis mai d’un còp per Catul, l'occurréncia mai coneguda se trapan dins Poesias, VIII :
- Nunc iam illa non vult; tu, quoque, impotens, noli
- Nec quae fugit sectare, nec miser vive,
- Sed obstinata mente perfer, obdura.
- Nunc iam illa non vult; tu, quoque, impotens, noli
- Mas te’n vol pas; tu, fèble còs,
- Acaba de (la) voler, secutaire tanpauc vitz malaurós;
- Mas perdura obstinèament (d'una ment obstinada), durcís-te.
Vèrbs
Las formas dels vèrbs foguèron plan mens tocadas que los noms per l'erosion deguda a las pèrdas foneticas. De fach, un vèrb actiu espanhòl sembla fòrça a son aujòl latin, que l’accent tonic fòrt del latin vulgar (aqueste del latin classic èra fèble) causa frequentament l'accentuacion de diferentas sillabas dins las difererntas formas conjugadas d’un vèrb. Donc, pasmens se las formas dels mots les formes des mots contunhèsson a evoluir foneticament, las distinccions d’entre las formas conjugadas d’un sol vèrb s’utilizan pas tròp.
Una autra seria de cambiaments contunhava Pendent lo sègle I, la pèrda de las consonantas finalas. Se pòt legir dins un graffiti a Pompèi « quisque ama valia » (en latin classic: « quisquis amat valeat », viscan los amoroses). Al perfièch, las lengas romanicas generalizèron sovent la terminason -aui, subretot dins lo primièr grop, çò que menèt a un desvolopament interessant; d’el vejaire fonetic, la terminason essent tracta coma lo diftong /au/ puslèu que de conténer una semivocala /awi/, e lo /w/ foguèt sovent suprimit e participant donc pas al cambiament de /w/ a /v/. Donc, los mots latins amaui e amauit venguèron, dins diferentas lengas romanicas naicentas, *amai e *amaut : amé, amó (espanhòl) e amei, amou (portugués).
Trencant lo contunh de mai de 1000 ans de la votz activa, la votz passiva foguèt entièrament perduda dins la lengas romanicas, E foguèt remplaçada per de vèrbs auxiliars, de formas d’« èsser » amb un participi passiu o per de vèrbs pronominals impersonals.
Un autre grand cambiament sistemic èra lo desvolopament d’un novèl temps futur, fondat sus de vèrbs auxiliars. Es possible que lo remplaçament del temps futur latin auriá estat causada per la fusion fonetica de las /b/ e /v/ intervocalicas. En efièch, una tala fusion auriá fach de tal biais que de formas dels futur coma amabit venguèron identicas e de formas del perfièch coma amauit. Lo desvelopament de la novèla forma analogica poiriá aver respondut a un besonh de passar las ambiguïtats atal sorgidas. Al començament, un novèl futur se formava a la basa del vèrb auxiliar habere, *amare habeo, literalament « Ai d’aimer », l'aspècte d'obligacion s'avliguèron amb lo temps per desaparéisser gradualament la gaireben sempre[11]. Aquesta construccion foguèt contractada en un sufixe novèl futur dins las lengas romicas:
- Catalan/espanhòl: amaré (amar + [h]e) < amar [aimar] + he [ai].
- Francés: j’aimerai (je + aimer + ai)
- Italien : amerò (amar + [h]o) < amare [aimar] + ho [ai].
- Occitan: a(i)marai (a(i)mar + ai )
- Portugués: amarei (amar + [h]ei) < amar [aimar] + hei [ai]
Se pòt constatar que lo sufixe futur de las lengas romanicas, subretot lo portugués, èra a l’origina un mot independent. Quitament aquesta lenga apond de pronoms dirèctes e indirèctes Coma d’infixes a l’interior de quita temps futur : aimerai = amarei ma t’aimerai = amar-te-ei de amar + te [te] + (eu) hei = amar + te + [h]ei = amar-te-ei.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
