lenga romanica alpenca From Wikipedia, the free encyclopedia
L’arpitan, conegut istoricament coma francoprovençal (var. -au; autonim: arpetan lenga romanica de la branca galloromanica, parlada en lo centre-èst de França, l'oèst de Soïssa e lo nòrd-oèst d'Itàlia. Es reivindicada pels Arpitans, originaris d'Arpitània.
), es unaArpetan | |
Parlat en | França, Itàlia, Soïssa |
---|---|
Locutors | 77 000 |
Tipologia | Sillabica |
Classificacion lingüistica | Lengas indoeuropèas
|
Estatut oficial | |
Oficial de | Itàlia (sos tutèla coma lenga minoritària nacionala dins las soas airas de difusion en Val d'Aosta, Piemont e Polha) |
Estatut de conservacion | |
EXExtinct (Atudat) CRCritically endangered (En dangièr critic)
SESeverely endangered (En dangièr sevèr)
DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu)
VUVulnerable (Vulnerable)
NENot Endangered (Non en dangièr) | |
Còdis lingüistics | |
ISO 639-3 | frp |
Ethnologue | frp |
Glottolog | fran1269 |
Linguist List | frp |
UNESCO | 366 |
IETF | frp |
Endangered | 3395 |
Mòstra | |
Article primièr de la Declaracion dels dreches de l'òme en arpitan: Articllo premiér (1) : | |
Mapa | |
L'arpitan ancian se destrièt tre lo s. VII[4]. D'ora perdiguèt de territòris manjats pel francés (nòrd de la Franca Comtat, Sud Èst de Borgonha), e sustot per l'avançada germanica en Soïssa. La frontièra amb l'occitan foguèt cambiadissa, que se pensa que Moriana foguèt arpitanizada entre lo s. VIII e lo s. XIII.
Lo territòri de la lenga se sona Arpitània. Es escambarlat sus tres estats: França, Soïssa e Itàlia.
Recampa las regions istoricas seguentas:
Las vilas pus importantas del domeni son Lion, Sant Estève, Grenòble, Chamberí, Anecí, Genèva e Lausana.
Longtemps la lenga manquèt d'un sentiment de consciéncia unitària e tre lo sègle XIII, subiguèt una diglossia creissenta al profièch del francés. Lo nom de francoprovençal apareguèt en 1873 quand lo lingüista friolan Graziadio Isaia Ascoli metèt en evidéncia la realitat d'aquela lenga. Segon el èra un intermediari entre lo francés e l'occitan (que lo sonava "provençal"), d'aquí "francoprovençal". Al sègle XX, de lingüistas coma l'abat Pierre Gardette e Gaston Tuaillon an demostrat qu'aquela lenga es pas un simple intermediari e que ten de caractèrs pròpris.
En Soïssa s'emplega dempuèi de sègles lo tèrme romand per designar los parlars francoprovençals. Aqueste mot es mens conegut dins la partida francesa del domèni, raison per qué venguèt pas propausat coma denominacion de la lenga.
Tre los ans 1970 se prepausèt doncas de cercar de noms alternatius a la lenga.
Uèi lo dia lo tèrme francoprovençal encara es lo mai utilizat mas arpitan a un succès creissent dins lo movement de recuperacion lingüistica. Divèrses tèrmes coma burgondés (burgondês), burgondian e romand an pas agut ges de succès.
Lo tèrme diglossic de «patés» (en arpitan patouès, patês; en francés patois) es l'apelacion mai frequenta, en defòra dels tèrmes que mòstran una consciéncia de lenga.
Lo francoprovençal es mai pròche del francés que de la rèsta de las lengas romanicas. Segon lo lingüista Pèire Bèc, francoprovençal e francés forman lo nuclèu del sosgrop galloromanic, mentre qu'occitan e catalan son intermediaris entre lo sosgrop galloromanic e lo sosgrop iberoromanic. De mai en mai se pensa que lo francoprovençal presenta un estat pròche del francés arcaïc (mas sens se confondre amb lo francés arcaïc). Lo francés s'es diferenciat tre l'Auta Edat Mejana en accelerant son evolucion orginala dintre las lengas romanicas mentre que lo francoprovençal es restat un pauc mai conservator e arcaïzant.
Los escrivans e certans dialectològs an utilizat de grafias individualas innombrablas.
Dempuèi 1998, lo lingüista Domenico Stich (Dominique Stich) trabalha sus una ortografia englobanta (basada sul diasistèma) que permet d'unificar la lenga en tot daissar la possibilitat de l'oralizar segon una fonetica estandard o ben una fonetica locala. Son primèr assag de 1998, l'ortografia de referéncia A (ORA), a evolucionat en 2003 dins una ortografia de referéncia B (ORB), qu'es vengut ara lo sol sistèma normatiu en estat de foncionar a escala granda. Coneis un succès creissent.
Un autre sistèma es la grafia de Conflans: es una ortografia estrictament fonetica que nòta totas las variacions localas amb de règlas de notacion venent del francés.
Dins la Val d'Aosta existís tanben una ortografia locala, la grafia BREL, pro fonetizanta e similara a la de Conflans.
Malgrat la manca de consciéncia d'una dignitat lingüistica, la lenga arpitana foguèt longtemps l'instrument de comunicacion quotidiana de la totalitat de la populacion. Sempre a conegut una literatura escricha esparpalhada, de l'Edat Mejana Classica (sègle XIII) fins a uèi. Los escriches administratius locals en arpitan son nombroses a l'Edat Mejana.
Dempuèi l'Edat Contemporanèa, l'arpitan a reculat dramaticament davant la pression e lo prestigi del francés. Aquel d'aquí s'obsèrva tre lo sègle XIII dins certans documents escriches.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.