Hudsonbukta
From Wikipedia, the free encyclopedia
| Hudsonbukta | |||
| bukt | |||
 | |||
| Land |  Canada | ||
|---|---|---|---|
| Del av | Polhavet | ||
 Hudsonbukta 60°N 85°W | |||
| Wikimedia Commons: Hudson Bay | |||
Hudsonbukta (inuktitut Kangiqsualuk ilua,[1] fransk baie d'Hudson, engelsk Hudson Bay) er ei stor bukt nordaust i Canada. Bukta har eit særs stort nedslagsfelt, om lag 4 041 400 km²,[2] som omfattar delar av Ontario, Quebec, Saskatchewan, Alberta, det meste av Manitoba, det søraustlege Nunavut og delar av Nord-Dakota, Sør-Dakota, Minnesota og Montana. Den sørlege armen av Hudsonbukta vert kalla James Bay.
Hudsonbukta dekkjer eit område på 1 230 000 km², og er dermed den nest største bukta i verda (etter Bengalbukta). Bukta er relativt grunn og vert rekna som ein epikontinental sjø, med ei middeldjupne på om lag 100 m (samanlikna med 2600 meter i Bengalbukta). Ho er om lag 1370 km lang og 1050 km brei.[3] I aust har ho utløp mot Atlanterhavet via Hudsonsundet, i nord til Nordishavet via Foxesjøen (som ikkje vert rekna som ein del av bukta) og Fury- og Heclasundet. Bukta strekkjer seg frå 78° til 95 °W og frå 51º til 70 °N.
Hudsonbukta er ein del av Nord-Atlanteren.[4][5][6][7] Somme skildrar Hudsonbukta som eit randhav til Atlanterhavet,[8] eller Nordishavet.[9]
Engelske oppdagarar og kolonistar kalla Hudsonbukta opp etter Henry Hudson, som utforska bukta frå 2. august 1610 med skipet «Discovery».[10]:170 På den fjerde reisa si til Nord-Amerika, segla Hudson rundt vestkysten av Grønland og inn i bukta, og kartla mykje av austkysten. «Discovery» vart fanga i isen over vinteren og mannskapet overlevde på land heilt sør i James Bay. Då isen smelta på våren ønskte Hudson å utforske resten av området, men mannskapet gjorde mytteri den 22. juni 1611. Dei forlet Hudson og nokre andre drivande i ein liten båt. Ingen kjenner lagnaden til Hudson og mannskapet hans som stranda med han, men historikarar har ikkje funne noko bevis på at dei overlevde lenge etterpå.[10]:185
I 1619 sende Kristian IV sjøoffiseren Jens Munk på ein ekspedisjon med to skip frå København. Skipa, fregatten «Enhiørningen» og jakta «Lamprenen», nådde Hudsonbukta i dagens Canada. Der overvintra mannskapa på ein stad som dei kalla Munkehavn; det seinare Fort Churchill. Nokre budde ombord på skipa, nokre i ei hytte på land. Av eit mannskap på 64 overlevde einast tre mann; Jens Munk den eine. Dei fleste døydde av skjørbuk. Dei tre overlevande rigga til det minste skipet, jakta «Lamprenen», og siglde med denne over Atlanterhavet. Jakta landa i Bergen.
I 1669 nådde «Nonsuch» bukta og gjorde handel med beverpels, noko som førte til at Hudson's Bay Company (HBC) vart oppretta. Selskapet eksisterer framleis i dag med same namn.[11] HBC fekk handelsmonopol frå den britiske korna for heile nedslagsfeltet til Hudsonbukta, som på denne tida vart kalla Rupert's Land.[12]:4 Frankrike slost om dette løyvet ved å sende fleire militære tokt til området, men måtte gje opp kravet etter freden i Utrecht (april 1713).
I denne perioden bygde Hudson's Bay Company fleire fort og handelsstasjonar langs kysten ved munningane til dei store elvane (som Fort Severn i Ontario, York Factory og Churchill i Manitoba). Dei strategiske plasseringane var basar for utforsking av området innanfor. I tillegg vart handelsstasjonane nytta for å gjere handel med indianarane som kom til stasjonane med pelsar. HBC frakta så pelsane til Europa og heldt fram å nytte desse stasjonane til byrjinga av 1900-talet. Hamna Churchill er framleis ei viktig båthamn for handel med Europa og Russland i dag.
I 1980 vart handelsmonopolet til HBC avskaffa og Rupert's Land — eit område på om lag 3,9 millionar km² — vart avstått til Canada som ein del av Northwest Territories.[12]:427 Frå 1914 vart bukta omfattande kartlagd av dei kanadiske styresmaktene for å utvikle skipstrafikken i området.[13] Denne kartlegginga førte til at Churchill i Manitoba vart grunnlagd som ei djupvasshamn for kveitetransport i 1929, etter fleire mislukka forsøk frå Port Nelson.
Utstrekning
International Hydrographic Organization reknar den nordlege grensa til Hudsonbukta som følgjer:[14]
Ei linje frå Nuvuk Point (62°21′N 78°06′W) til Leyson Point, den søraustlegaste delen av Southampton Island, gjennom den sørlege og vestlege kysten av Southampton Island til den nordlegaste delen, så ei linje til Beach Point (66°03′N 86°06′W) på fastlandet.
Klima
Hudsonbukta var vekstsenteret for hovudisen som dekte det nordlege Nord-Amerika under den siste istida. Heile regionen har låge temperaturar året rundt. Den årlege middeltemperauren til Churchill ved 59 °N er til dømes -5 °C; samanlikna med Arkhangelsk på 64 ºN i Nord-Russland som har ein middeltemperatur på 2 °C.[15] Vasstemperaturen når 8°-9 °C på vestsida av bukta på seinsommaren. Bukta er stort sett islagd frå midten av desember til midten av juni, då isen smeltar frå aust mot vest og sørover. Den gradvis temperaturauken dei siste 100 åra har gjort at den isfrie tida har vorte lengre. Denne perioden var så kort som fire månader på 1600-talet.[16]
Vatn
Hudsonbukta har lågare salinitet enn havvatn. Dette kjem av lite fordamping (bukta er isdekt det meste av året), stor tilførsel av ferskvatn (om lag 700 km³ årleg, nedslagsfeltet til Hudsonbukta dekkjer det meste av Canada og mange elvar renn ut i bukta), og at utløpa mot det saltare Atlanterhavet er trongt. Den årlege tilfrysinga og smeltinga av havisen, som er om lag tre gonger så stor som den årlege vasstilførselen frå elvane, endrar saliniteten i overflata i stor grad gjennom året.
Ei følgje av det lågare saltinnhaldet i bukta er at frysepunktet til vatnet er høgare enn i resten av havet, og dette er med på å auke tida bukta er isdekt.
Kysten
Vestkysten av bukta er eit lågland kjend som «Hudson Bay Lowlands» som dekkjer 324 000 km². Området vert drenert av store elvar og har ein karakteristisk vegetasjon kalla muskeg. Mykje av landforma er forma av isbrear og av at bukta har vorte gradvis mindre over ein lang tidsperiode. Teikn etter tidlegare strandsoner kan ein finne langt inn frå den noverande strandsona. Ein større del av låglandet i provinsen Ontario er ein del av Polar Bear Provincial Park, og ein liknande del av låglandet i Manitoba er ein del av Wapusk nasjonalpark, der det finst mykje isbjørn.[17]
Det meste av austkysten (i Quebec) dannar vestkanten av Det kanadiske skjoldet i Quebec. Området er berg- og åslendt. Vegetasjonen er typisk taiga og i nord tundra.
Målt etter kystlengd er Hudsonbukta den største bukta i verda.
Øyar
Det er mange øyar i Hudsonbukta, hovudsakleg nær austkysten. Alle desse ligg i territoriet Nunavut. Ei øygruppe er Belcherøyane. Ei anna gruppe omfattar Ottawaøyane.
Då tyngdefeltet til jorda vart kartlagt frå starten av 1960-åra vart det oppdaga eit stort område med lågare tyngdekraft enn gjennomsnitt kring Hudsonbukta. Dette trudde ein først kom av at jordskorpa framleis var pressa ned etter vekta frå isbreane som var her under den siste istida, men meir detaljerte observasjonar frå satellitten GRACE indikerer at dette ikkje kan utgjere heile tyngdeanomalien. Ein trur at konveksjon i den underliggande mantelen kan vere medverkande.[18]
Somme geologar er usamde om kva som har skapt den halvsirkelforma bukta, som vert kalla Nastapoka-bogen. Dei fleste er samde om at forma har tektonisk opphav mellom Belcher-foldinga og Superior-kratonen skapt under Trans-Hudson-orogenesen. Somme geologar meiner at forma kan kome av eit nedslag i prekambrium og har samanlikna det med Mare Crisium på månen. Ein har derimot ikkje funne bevis på at bukta er eit nedslagskrater.[19]
Kysten av Hudsonbukta er særs tynt folkesett. Det er berre om lag eit dusin landsbyar. Somme av desse vert grunnlagde på 1600- og 1700-talet som handelsstasjonar for Hudson's Bay Company, noko som gjer dei til nokre av dei eldste busetnadane i Canada. Då stasjonane til HBC vart stengde utover på 1900-talet består innbyggjarane i desse landsbyane i dag nesten utelukkande av creefolk og inuittar.
Somme av dei viktigaste samfunna langs Hudsonbukta er:
Militær utvikling
Før den kalde krigen vart ikkje området rekna som militært viktig. I 1950-åra vart nokre stader langs kysten ein del av Midt-Canada-linja, som skulle sjå etter potensielle sovjetiske bombefly som kunne kome over Nordpolen. Den einaste djupvasshamna i det arktiske Canada ligg i Churchill i Manitoba.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
