Luilak

Voor het gelijknamige volksverhaal, zie Luilak (volksverhaal).

Luilak of Looilak is een folkloristische viering die wordt gehouden op de zaterdag voor Pinksteren. De traditie wordt in vooral Noord-Holland en in mindere mate in Zuid-Holland gevierd. Van oorsprong wordt tijdens Luilak in de vroege morgenuren door kinderen veel lawaai gemaakt om langslapers en telaatkomers wakker te maken en te bespotten.

Lawaai makende jongens in de Grote Houtstraat, Haarlem, 1964

Geluidsopname van een Luilak-viering om 4:25 in Delft, 2024

Verspreiding

Luilak wordt grofweg gevierd in het gebied tussen Texel en Delft in het westen van Nederland. De mate waarin het wordt gevierd verschilt echter sterk binnen het gebied, rond Leiden is het fenomeen nauwelijks bekend, terwijl rond Alphen aan den Rijn,^[1] Delft en Gouda het fenomeen Luilak beter bekend is. Buiten deze kernregio wordt Luilak van oudsher in en rond Gorinchem, Raamsdonksveer, Made en Zevenaar gevierd. Verder zijn er van Luilak afstammende tradities, zoals de afgeleide luilakbloemenmarkt in de steden Utrecht, Haarlem en Almere. In Almere kwam de luilaktraditie tot leven door verhuizing van vele Amsterdammers naar Almere rond 1980.

De viering kent een sterke traditie rond Amsterdam. In de andere gebieden is de viering door de eeuwen heen met vlagen wel en niet gevierd. De grootste dip was tussen 1940–1965. Alleen in Amsterdam en de Zaanstreek werd het toen nog uitgebreid gevierd. Na 1965 wordt het echter ook weer in andere gebieden uitgebreider gevierd.

Gebruiken

Het verschilt per stad en dorp hoe laat Luilak aanvangt. In sommige plaatsen begint het al kort na middernacht, maar in andere woonplaatsen, zoals rond Amsterdam, pas na vier uur. Vanzelfsprekend verschilt het meedoen naar leeftijd. Jongeren starten vaak eerder met Luilak dan kinderen tussen de 9 en 14 jaar. Ook de gebruiken bij Luilak verschilden en verschillen nog altijd per plaats.

In West-Friesland, in de Zaanstreek en in Purmerend, was er oorspronkelijk na Eerste en Tweede Pinksterdag op de dinsdag daarna ook een derde Pinksterdag, Pinkster Drie. De drie Pinksterdagen, waarop niet gewerkt moest worden, noodzaakte een vroeg opstaan op de dag ervoor, om alle voorbereidingen te plegen. Op Pinkster Drie (ook wel 'Bokkiesdag' genoemd) trokken mensen sinds oudsher uit verschillende plaatsen in de provincie naar Purmerend om een bokje (geit) te kopen. Pinkster Drie is slechts in een aantal plaatsen nog een traditie. De Purmerender veemarkt is verleden tijd en de dinsdag na Tweede Pinksterdag is een gewone werkdag, maar er wordt nog veel aandacht besteed aan deze bijzondere dag. Ieder jaar vindt er een Bokkentocht plaats. De Bokkiestocht (ook wel Bokketochie) is een fiets- en looptocht van ongeveer vijftien kilometer door de polder van Zaandam naar Purmerend en van kroeg naar kroeg om bokbier te proeven, steeds van een andere brouwerij. Bij elk café wordt er een stempel gezet; als alle stempels zijn opgehaald wacht er een cadeautje. Ook wordt op "Derde Pinksterdag" de jaarlijkse Wielerronde van Krommenie gereden, een sportief spektakel.

Luilakmarkt in Haarlem in 1947

Op een aantal plaatsen wordt Luilak voorafgegaan door een luilak(bloemen)markt, deze vindt plaats op de vrijdagavond tot middernacht of net iets voorbij middernacht. De oudst bekende markt is de Haarlemse potjesmarkt aan de Raamsingel en -vest uit de jaren 1890. In de nacht van vrijdag op zaterdag en zaterdagochtend wordt het daadwerkelijke Luilak gevierd.

In Boskoop wordt sinds 1956 het Luilak Voetbaltoernooi georganiseerd. Bij dit toernooi deden in 2016 (de 61e editie) 1200 kinderen mee aan meer dan 250 voetbalwedstrijden die gespeeld werden tussen 3 uur 's nachts en 12 uur 's middags.

In het begin van de 21e eeuw werd door een groep in Den Helder meerdere jaren op rij luilak gevierd door om 6 uur in de morgen rock- en metalbands in de buitenlucht op te laten treden.^[2]

Liedjes

De kinderen die het vroegst op waren gingen de straat op om langslapers wakker te maken en ze te bespotten met onder andere rijmpjes en liedjes. Er bestaan tal van luilakliedjes, zoals Luilak (19e eeuw), Luie motte (waarschijnlijk rond 1900) en Luilak, beddezak (rond 1980).^[3] Hieronder volgt de tekst van Luilak, beddezak.^[4]

Luilak, beddezak,

Staat om negen uren op!

Negen uren, hallef tien,

Kan de luilak nòg niet zien.

Zoals bij veel volksliedjes die mondeling zijn doorgegeven bestaan er vaak variaties van hetzelfde liedje. De laatste regel van bovenstaande lied komt ook voor als "dan kan men de luilak zien!"^[5]